Əylis: Coğrafi Mövqeyi, Mədəni İrsi

Azərbaycanın qədim yaşayış məskənlərindən biri olan Əylis, Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ordubad rayonunda yerləşən tarixi və mədəni baxımdan zəngin kəndlərdən biridir. Coğrafi yerləşməsi, qədim dövrlərə gedib çıxan yaşayış izləri, memarlıq abidələri, yerli əhalinin tarixi-mədəni yaddaşı Əylisi digər kəndlərdən fərqləndirən əsas xüsusiyyətlərdəndir. Bu kənd təkcə sadə yaşayış məntəqəsi deyil, həm də tarixin müxtəlif mərhələlərində müxtəlif xalqların, dinlərin və mədəniyyətlərin iz qoyduğu bir məkandır. Əylisin çoxqatlı tarixi qatları, həm yerli, həm də beynəlxalq səviyyədə maraq doğuran etnoqrafik və arxeoloji faktlarla zəngindir. Kəndin keçmişi və bugünkü durumu Azərbaycan mədəni və tarixi kontekstində mühüm yer tutur.

Əylis həm geosiyasi, həm mədəni, həm də arxeoloji baxımdan strateji mövqedə yerləşmişdir. Tarixi mənbələr, qədim coğrafi əsərlər və səyyah qeydləri əsasında Əylisin bir neçə minillik tarixə malik olduğu təsdiqlənir. Burada yaşayan əhali nəinki kənd təsərrüfatı ilə, həm də sənətkarlıqla məşğul olmuş, dini və elmi mərkəzlərdə təmsil olunmuşdur. Əylisin adının müxtəlif dillərdə və dövrlərdə fərqli formada qeyd olunması onun tarixi müxtəlifliyinin göstəricisidir.

Coğrafi Mövqe və Təbii Xüsusiyyətlər

Əylis kəndi Ordubad rayonunun qərbində, Zəngəzur silsiləsinin ətəyində, Əlincəçayın qolu olan Əylis çayı vadisində yerləşir. Bu vadinin iqlimi əsasən quru subtropikdir. Yay ayları isti, qış ayları isə quru və mülayim keçir. Əylis çayının yaxınlığı kəndin su təminatı baxımından üstünlüyə malik olmasına səbəb olmuşdur.

Ətrafdakı dağlar və dərələr kəndə təbii müdafiə və izolyasiya mühiti yaratmış, eyni zamanda onun kənd təsərrüfatı və bağçılıq sahələrində inkişafına da şərait yaratmışdır. Relyefin mürəkkəbliyi və təbii ehtiyatların zənginliyi kəndin minillərlə davam edən yaşayış məskəni olmasına şərait yaradıb. Əylis çayı yalnız su mənbəyi deyil, həm də kəndin tarixi və təsərrüfat həyatında vacib rol oynamışdır.

Tarixi Mənşə və Əylisin Adı

Əylis toponimi müxtəlif dövrlərdə fərqli yazılış və tələffüz formalarında qeydə alınmışdır. Tarixi mənbələrdə Əylis “Agulis”, “Aylis”, “Ælis” kimi də yazılmışdır. Bu isə kəndin çoxmillətli və çoxdilli mühitdə mövcud olduğunu göstərir. Bəzi alimlər Əylis adını qədim Urartu dilləri ilə, bəziləri isə erməni və türk dilləri ilə əlaqələndirirlər. Ən çox qəbul olunan versiyalardan biri onun “əyalət” və ya “qala kəndi” mənası ilə bağlı olmasıdır.

Tarixi mənbələrə əsasən, Əylis bir zamanlar ticarət yolları üzərində yerləşən və mühüm sosial-iqtisadi rola malik olmuş yaşayış məntəqəsi idi. Burada aparılan arxeoloji qazıntılar və tapıntılar, o cümlədən keramika nümunələri, sikkələr, tikinti fraqmentləri və qəbiristanlıqlardan tapılan yazılı daşlar kəndin antik dövrlərdən etibarən yaşayış məskəni olduğunu təsdiqləyir.

Mədəni İrs və Memarlıq Abidələri

Əylis kəndi memarlıq baxımından Naxçıvan bölgəsinin ən zəngin kəndlərindən biri olmuşdur. Kənd ərazisində vaxtilə çoxsaylı dini abidələr – kilsələr, monastırlar, türbələr və məscidlər mövcud olmuşdur. Xüsusilə, orta əsrlərə aid kilsələrin sayı və müxtəlifliyi Əylisin multikultural mərkəz olduğunu göstərir.

Əylisdəki memarlıq abidələrinin bir qismi günümüzə qədər gəlib çatmasa da, onların təsvirləri, xarici səyyahların və etnoqrafların qeydləri, eləcə də yerli xalq yaddaşı vasitəsilə tanınır. Bu abidələrdən biri XII əsrə aid olduğu güman edilən və bir neçə dəfə təmir olunmuş “Yuxarı Kilsə”dir. Kəndin digər məşhur abidələrindən biri isə “Qala Divarları” olmuşdur ki, bu da Əylisin bir vaxtlar müdafiə məqsədilə qurulan strateji məkan olduğunu sübut edir.

Əylis kəndində həmçinin orta əsrlərə aid hamam qalıqları, dəyirman izləri və sənətkar emalatxanaları da mövcuddur. Bu tikililər kəndin iqtisadi həyatında sənətkarlığın mühüm yer tutduğunu göstərir. Memarlıq baxımından bu cür abidələrin mövcudluğu kəndin şəhər tipli quruluşa malik olduğunu deməyə əsas verir.

Əhali və Sosial Struktur

Əylisin əhalisi tarix boyunca müxtəlif etnik və dini qruplardan ibarət olmuşdur. Burada əsasən azərbaycanlılar, ermənilər və bəzi mənbələrə görə digər qafqazdilli xalqlar yaşamışdır. Bu mədəni müxtəliflik kənddə zəngin sosial əlaqələrin və birgəyaşayışın formalaşmasına səbəb olmuşdur.

XX əsrin əvvəllərində kəndin əhalisinin sayında dəyişikliklər müşahidə olunmuşdur. Çar Rusiyası dövründə kənddə kilsə məktəbləri, mədrəsələr və dünyəvi təhsil müəssisələri fəaliyyət göstərmişdir. Sovet dövründə isə kollektiv təsərrüfat sisteminə keçid, sənayeləşmə və digər sosial dəyişikliklər Əylisin sosial strukturunda dönüş nöqtələri yaratmışdır.

Əylisdə ailə institutu möhkəm olmuş, böyük ailələr və qohum nəsil sistemləri geniş yayılmışdır. Əhali əsasən əkinçilik, bağçılıq, üzümçülük və toxuculuqla məşğul olmuşdur. Əylis əhalisinin bir hissəsi təhsilə böyük önəm vermiş və kənddən bir çox ziyalılar çıxmışdır.

İqtisadi Fəaliyyət və Təsərrüfat Əsasları

Əylis kəndində ənənəvi iqtisadi fəaliyyət sahələri kənd təsərrüfatı və sənətkarlıq olub. Əhalinin əsas məşğulluğu əkinçilik, meyvəçilik və üzümçülük olmuşdur. Əylis vadisinin məhsuldar torpaqları bu sahələrin inkişafına şərait yaratmışdır. Kənddə həmçinin toxuculuq və dulusçuluq da yayılmış sənət sahələri sırasında olmuşdur.

Əylisdə istehsal olunan məhsullar ticarət məqsədilə Ordubad, Culfa və Naxçıvan bazarlarına daşınmışdır. Bununla yanaşı, kənddə arıçılıq və maldarlıq da müəyyən dərəcədə inkişaf etmişdir. Sovet dövründə kolxoz və sovxoz sisteminə inteqrasiya olunan Əylis kəndi meyvə və tərəvəz istehsalında mühüm rol oynamışdır.

Təhsil və Maarifçilik Hərəkatı

Əylis kəndi XIX əsrdən etibarən maarifçilik hərəkatının fəal iştirakçısı olmuşdur. Burada ilk məktəblər dini əsaslarla – mollaxanalar və kilsə məktəbləri formasında fəaliyyətə başlamış, sonradan dünyəvi məktəblərlə əvəz olunmuşdur. Təhsil sahəsində kəndin yetirmələri arasında müəllimlər, alimlər və maarifçilər çıxmışdır.

Əylisdə təhsilə verilən dəyər nəsillərarası biliyin ötürülməsi baxımından mühüm rol oynamışdır. Məktəblər həm milli, həm də rus dili ilə fəaliyyət göstərmiş, bu da kənd əhalisinin çoxdilli bacarıqlarla inkişafına səbəb olmuşdur. Bu təhsil ənənələri müasir dövrə qədər iz salmışdır.

Folklor və Mədəni Dəyərlər

Əylis kəndinin folkloru Naxçıvan bölgəsinin ümumi folklor xəzinəsinə mühüm töhfələr vermişdir. Burada bayatılar, aşıq sənəti, nağıllar, xalq oyunları və mərasim folkloru geniş yayılmışdır. Kənddə keçirilən toy və yas mərasimlərində bu elementlərin hər biri aydın şəkildə özünü göstərmişdir.

Əylisdə saz çalmaq, nağıl danışmaq, el havaları ifa etmək geniş yayılmışdır. Kəndin aşıqları təkcə yerli səviyyədə deyil, həm də qonşu bölgələrdə tanınmışdır. Bu mədəni fəaliyyətlər kəndin sosial birliyinin formalaşmasında və gənc nəslin milli-mənəvi tərbiyəsində mühüm rol oynamışdır.

Əylisli Tanınmış Şəxsiyyətlər

Əylis kəndi bir çox görkəmli şəxsiyyətlərin vətənidir. Tarix boyu bu kənddən çıxmış alimlər, müəllimlər, dövlət xadimləri və mədəniyyət nümayəndələri Azərbaycanın elmi və ictimai həyatında mühüm yer tutmuşdur. Onların fəaliyyətləri sayəsində Əylis kəndi maarif və mədəniyyət ocağı kimi tanınmışdır.

Bu şəxsiyyətlər arasında Naxçıvanın tanınmış maarifçiləri, tarixçiləri və folklorşünasları da olmuşdur. Onların əsərləri və ictimai fəaliyyəti yalnız Əylis üçün deyil, ümumilikdə Azərbaycan üçün dəyərli mənbədir.

Əylis kəndi tarix, mədəniyyət, iqtisadiyyat və maarifçilik baxımından zəngin irsə malik olan unikal bir yaşayış məntəqəsidir. Coğrafi mövqeyi, qədimliyi, arxeoloji tapıntıları və mədəni müxtəlifliyi ilə seçilən bu kənd Azərbaycanın tarixi yaddaşında mühüm yer tutur. Əylisdəki sosial dəyərlər sistemi, təhsil ənənəsi, sənətkarlıq sahəsindəki irsi və folklor zənginliyi bu məkanı sadəcə kənd deyil, əsl mədəniyyət abidəsi səviyyəsinə yüksəldir. Bu gün də Əylis öz tarixi mirasını qoruyub saxlamağa və gələcək nəsillərə ötürməyə davam edir.

Ən Çox Verilən Suallar