Eyvan anlayışı Azərbaycan memarlığında həm funksional, həm də estetik baxımdan xüsusi yer tutur. Tarix boyunca formalaşan ev tipologiyalarında eyvanlar həm açıq, həm də qapalı sahələr kimi istifadə olunmuşdur. Xüsusilə kənd yerlərində inşa edilən evlərdə eyvanlar ailə üzvlərinin gündəlik həyatının ayrılmaz hissəsi sayılırdı. İnsanlar orada oturur, istirahət edir, qonaqları qəbul edir və havanın dəyişkənliyinə uyğun şəkildə təbiətlə birbaşa təmasda olurdular. Eyvan həm də evin daxili ilə xarici mühiti birləşdirən keçid rolunu oynayırdı.
Müasir şəhər mənzillərində də eyvanlar əhəmiyyətini qoruyur. Binaların planlaşdırılmasında eyvanların ölçüləri, yerləşməsi və istiqaməti çox zaman mənzil sahiblərinin yaşayış rahatlığını müəyyən edən amillərdən biri olur. Müxtəlif hava şəraitlərində istifadəyə yararlı olan eyvanlar evin dəyərini də artırır. Bəzi hallarda isə eyvanlar bağçaya çevrilir və ya qapalı məkana uyğunlaşdırılaraq əlavə otaq funksiyasını daşıyır.
Eyvanın tarixi və coğrafi yayılması
Eyvan anlayışı Şərq memarlığında daha qədim dövrlərdən mövcuddur. Azərbaycanla yanaşı İran, Türkiyə, Orta Asiya və Qafqaz regionlarında da eyvan elementinə rast gəlinir. Bu memarlıq elementinin əsas vəzifəsi iqlimə uyğun yaşayış şəraitini təmin etmək olub. Yay aylarında kölgəlik yaratmaq, qışda isə küləklərdən qorunmaq baxımından böyük funksional önəm daşıyıb. Ənənəvi Azərbaycan evlərində, xüsusilə Şəki, Quba, Ordubad və Naxçıvan memarlığında eyvanlar əsas yaşayış hissəsinin ayrılmaz parçası sayılır.
Tarixi saray və karvansaray memarlığında da eyvanlar müşahidə olunur. Bunlar əsasən monumental sütunlarla dəstəklənmiş açıq məkanlar şəklində olurdu. Bu məkanlar həm oturmaq, həm də qonaqları qəbul etmək üçün nəzərdə tutulmuşdu. Eyvanların bu şəkildə zəngin mədəniyyət elementinə çevrilməsi xalqın yaşayış tərzi və mədəni dəyərləri ilə sıx bağlıdır.
Eyvanların funksional və estetik rolu
Eyvan yalnız bir tikinti elementi kimi yox, həm də sosial həyatın bir parçası kimi qiymətləndirilməlidir. Gündəlik həyatın bir çox aspekti eyvanda yaşanır: səhər çayı, axşam dincəlmək, ailə üzvləri ilə ünsiyyət, hətta bəzi hallarda qonşularla münasibətlər də eyvandan idarə olunur. Bu baxımdan eyvanlar şəhər həyatında sosiallaşma platforması kimi çıxış edir.
Estetik baxımdan da eyvanlar evin arxitekturasına əlavə gözəllik qatır. Klassik daş sütunlu, taxta elementli, naxışlarla bəzədilmiş eyvanlar Azərbaycan memarlığında xüsusi zövq nümunəsidir. Müasir binalarda isə eyvanların şüşə ilə örtülməsi, minimalistik dizaynla tərtib olunması onların həm estetik, həm də funksional imkanlarını artırır.
Ənənəvi evlərdə eyvanların xüsusiyyətləri
Ənənəvi Azərbaycan evlərində eyvanlar adətən evin fasad hissəsində yerləşdirilirdi. Bu eyvanlar taxta materialdan hazırlanır, oyma naxışlarla bəzədilir və evin ümumi bədii tərzinə uyğunlaşırdı. Çox vaxt eyvanın döşəməsi hündür qurulurdu ki, yağış və qarın təsirindən qorunsun. Eyni zamanda, belə hündürlük daha çox rütubətli bölgələr üçün uyğun idi.
Ənənəvi eyvanlar ailə həyatında mühüm rol oynayırdı. Əhali burada yemək yeyir, tikiş tikir, uşaq oynadır, dincəlir və qonaq qarşılayırdı. Ən çox yayda istifadə edilən bu sahə sərinlik yaratdığı üçün insanlar əksər vaxtlarını burada keçirirdilər. Eyvanlarda bağ salmaq, çiçək yetişdirmək də geniş yayılmış adət idi.
Şəhər mənzillərində eyvan dizaynı və istifadəsi
Şəhərlərdə, xüsusilə çoxmərtəbəli binalarda eyvanların dizaynı daha çox standartlara əsaslanır. Bu eyvanlar adətən beton və dəmir materiallardan hazırlanır, təhlükəsizlik məqsədilə barmaqlıqlarla əhatələnir. Əvvəllər açıq şəkildə olan eyvanlar son illərdə şüşələnmə tendensiyası ilə bağlanmağa başlanıb. Bu isə onları əlavə otaq, mini bağça və ya istirahət məkanına çevirməyə imkan verir.
Şəhər eyvanlarının ölçüləri müxtəlif olur və çox vaxt mətbəxə və ya qonaq otağına birləşdirilir. Bu baxımdan dizayn mərhələsində eyvanın istiqaməti, gün işığı alması və küləkdən qorunması nəzərə alınır. Şəhər eyvanları həmçinin dekorativ baxımdan da önəmlidir. Balkonlara yerləşdirilən çiçəklər, dekorativ elementlər binaya canlılıq və gözəllik qatır.
Eyvanlarda bağçılıq və yaşıl həyat tərzi
Son illər ekoloji düşüncə tərzinin yayılması ilə eyvanlar yaşıl həyat fəlsəfəsinin bir hissəsinə çevrilib. İnsanlar şəhər mühitində təbiətlə əlaqə yaratmaq üçün eyvanlarını bağça kimi istifadə etməyə üstünlük verirlər. Saksılarda tərəvəz, otlar və çiçəklər yetişdirilir. Bu, həm vizual estetik baxımdan cəlbedicidir, həm də ekoloji həyat tərzini təşviq edir.
Eyvan bağçılığı təkcə gözəlliklə kifayətlənmir, həm də mənəvi rahatlıq verir. Bitkilərlə məşğul olmaq insanın stress səviyyəsini azaldır, onu sakitləşdirir. Həmçinin evdə yetişdirilən təbii məhsullar ailə sağlamlığına da müsbət təsir edir. Bunun üçün eyvanların ölçüsündən və gün işığı alma imkanından səmərəli istifadə etmək vacibdir.
Eyvanların hüquqi və tikinti normaları
Azərbaycanın tikinti normalarına əsasən, eyvanların ölçüləri və konstruksiyası şəhərsalma və memarlıq qaydaları ilə tənzimlənir. Yeni binalarda eyvanların sahəsi, materialı, hündürlüyü və yerləşməsi ilə bağlı standartlar mövcuddur. Bəzi hallarda eyvanların şüşələnməsi və ya qapalı məkana çevrilməsi üçün icazə tələb olunur.
Köhnə binalarda isə bu qaydalara əməl olunmaması səbəbilə təhlükəli eyvan strukturlarına rast gəlinir. Tikinti mütəxəssisləri eyvanların daimi olaraq yoxlanmasını və zədələnmiş hissələrin bərpasını tövsiyə edirlər. Əks halda, bu, bina təhlükəsizliyi üçün ciddi təhlükə yarada bilər. Eyvanlarda əlavə konstruksiya qurarkən mütləq yerli icra orqanlarından razılıq alınmalıdır.
Eyvanların iqlimə uyğun formalaşması
Eyvanların dizaynı yaşanılan regionun iqlim xüsusiyyətlərinə uyğunlaşdırılmalıdır. Azərbaycanın müxtəlif iqlim zonaları üçün fərqli eyvan modelləri mövcuddur. Məsələn, subtropik iqlimə malik olan Lənkəran zonasında daha açıq, geniş və günəşdən qoruyan eyvanlara üstünlük verilir. Quru iqlimə malik bölgələrdə isə hava axınını təmin edən, lakin tozdan qoruyan eyvanlar daha uyğundur.
Hava şəraitinə uyğun şəkildə material seçimi də mühüm rol oynayır. Rütubətli zonalarda paslanmayan metal, plastik və keramika əsaslı materiallar tövsiyə olunur. Quru və isti ərazilərdə isə taxta və daş materiallar daha uyğundur. Eyvanın günəş istiqaməti, küləyə qarşı mövqeyi və kölgələnməsi də istifadə rahatlığını artıran əsas amillərdəndir.
Eyvanın sosial-mədəni rolu
Eyvanların sosial mədəniyyətimizdəki rolu danılmazdır. Xüsusilə keçmişdə kənd yerlərində eyvanlar ictimai həyatın mərkəzinə çevrilirdi. Qonşular bir-birini eyvandan səsləyər, bayramlar və ailə mərasimləri eyvanlarda qeyd olunardı. Bu sahələr həm ailə birliyinin gücləndiyi, həm də mədəniyyətin yaşadıldığı məkanlardır.
Ədəbiyyatda, kinoda və musiqidə də eyvan obrazı xüsusi yer tutur. O, həm nostalji element kimi, həm də insan-təbiət əlaqəsinin təzahürü kimi təqdim olunur. Müasir dövrdə də bu ənənə qismən yaşadılır. Xüsusilə pandemiya dövründə insanlar eyvanlarını həyatın bir parçasına çevirdilər, orada musiqi ifa etdilər, söhbətlər etdilər, bir sözlə, eyvanlar yenidən ictimai həyatın mərkəzinə çevrildi.
Gələcəkdə eyvanların rolu və trendləri
Memarlıqda yeni tendensiyalar eyvanlara olan yanaşmanı da dəyişir. Dayanıqlı tikinti materialları, ağıllı texnologiyalar və modul sistemlər eyvanları daha funksional və rahat məkana çevirir. Gələcəkdə enerji səmərəli materiallardan hazırlanmış, günəş panelləri ilə təchiz edilmiş və avtomatlaşdırılmış eyvan sistemlərinə rast gəlmək mümkün olacaq.
Bundan başqa, memarlar eyvanların sosial məna daşıyan məkanlar kimi qorunmasını və gücləndirilməsini vacib hesab edirlər. Yəni yalnız estetik baxımdan deyil, həm də insan psixologiyasına və gündəlik rahatlığa təsir edən məkana çevrilməsi üçün eyvanlar dizayn edilir. Bu tendensiyalar Azərbaycan memarlığına da sirayət edir və gələcəkdə daha çox ekoloji və sosial yönümlü eyvanların inşası gözlənilir.
Eyvan anlayışı yalnız sadə bir memarlıq elementi deyil, eyni zamanda insanların gündəlik həyat tərzinin, sosial münasibətlərinin və estetik dünyagörüşünün bir parçasıdır. Tarixən Azərbaycan ev mədəniyyətində əvəzolunmaz yerə sahib olan eyvanlar həm şəhər, həm kənd, həm də müasir memarlıq baxımından öz funksionallığını qoruyub saxlayır. Müxtəlif dizayn və konstruksiya formaları ilə təqdim edilən eyvanlar həm rahatlıq, həm də estetik zövq üçün əhəmiyyətlidir. Onların bağçaya çevrilməsi, əlavə otaq kimi istifadə olunması və sosial məkan kimi dəyərləndirilməsi, eyvanların nə qədər çoxşaxəli funksiyaya malik olduğunu göstərir. Gələcək memarlıq trendləri ilə birlikdə eyvanların əhəmiyyəti daha da artacaq və bu məkanlar daha çox həyat tərzimizin ayrılmaz hissəsinə çevriləcək.
Ən çox verilən suallar
Eyvan evin fasad hissəsində yerləşən, adətən açıq və ya yarıbağlı olan, istirahət və sosial fəaliyyətlər üçün istifadə olunan sahədir.
Balkon adətən çoxmərtəbəli binalarda konstruktiv olaraq binadan çıxıntı şəklində olur, eyvan isə birinci mərtəbəli evlərdə və ya fasadın bir hissəsində tikilir və daha geniş olur.
Taxta, beton, metal, plastik və daş materiallardan istifadə olunur. İqlimə uyğun material seçimi çox önəmlidir.
Bəli, bəzi hallarda, xüsusilə çoxmərtəbəli binalarda eyvanın konstruksiyasını dəyişdirmək üçün icazə tələb olunur.
Bəli, saksılarda tərəvəz, çiçək və dekorativ bitkilər yetişdirmək mümkündür. Gün işığı olan eyvanlar bu baxımdan daha uyğundur.
İstiqamət, gün işığı alma qabiliyyəti, küləkdən qorunma, estetik uyğunluq və təhlükəsizlik əsas amillərdir.
Əksər hallarda eyvan ölçüləri bina layihəsinə uyğun olaraq standartlaşdırılır.
Bəli, şüşələnmə və izolyasiya vasitəsilə eyvan əlavə otaq kimi də istifadə oluna bilər.
Eyvan binanın bir hissəsi sayılır və hər hansı dəyişiklik üçün hüquqi normalara uyğun hərəkət olunmalıdır.
Onlar ekoloji, sosial və texnoloji baxımdan daha funksional, rahat və ağıllı məkanlara çevriləcək.
