Əyyar: Mənşəyi, İşlənmə Forması, Anlayışları

Əyyar sözü, Azərbaycan dilində və ümumiyyətlə Orta Şərq dillərində qədim və mürəkkəb mənalar daşıyan anlayışlardan biridir. Tarix boyunca müxtəlif coğrafiyalarda fərqli semantik qatlarla işlənən bu söz həm fərdi xüsusiyyətləri ifadə edən leksik vahid kimi, həm də sosial təbəqə və ya davranış formasını göstərən anlayış kimi dəyərləndirilmişdir. Əyyar anlayışı bir dövrün, bir təbəqənin, bəzən də üsyankar ruhun simvoluna çevrilmişdir. Xüsusilə İslam sonrası şəhər həyatının inkişaf etdiyi dövrlərdə, əyyar adlandırılan insanlar, həm ictimai struktura təsir göstərmiş, həm də folklor və yazılı ədəbiyyatda mühüm obraz kimi yer almışlar. Bu anlayışın köklərini araşdırmaq üçün tarixi kontekst, etimoloji mənşə, sosial status və ədəbi təzahürlər kimi sahələri bir-birindən ayırmadan təhlil etmək vacibdir.

Azərbaycan dilində bu söz müasir istifadədə geniş yayılmasa da, tarixi mənbələrdə, klassik şərq ədəbiyyatında və orta əsr şəhər həyatının sosial strukturunda əyyarların rolu ciddi diqqət tələb edir. Əyyar anlayışının açılması, həmçinin mədəni və davranış nümunələrinin dəyişməsini və dəyərlərin zamanla necə təzahür etdiyini göstərməsi baxımından xüsusi əhəmiyyət daşıyır.

Etimoloji Mənşə və Semantik İnkişaf

Əyyar sözünün mənşəyi ərəb dilinə dayanır. Ərəb dilində “əyyār” (ayyar) kökü “hiyləgər”, “çevik”, “zirək” mənalarında işlənmişdir. Lakin bu söz fars və türk dillərinə keçdikdən sonra daha geniş semantik yüklə işləndiyi müşahidə olunur. Xüsusilə Orta əsrlərdə İran, Orta Asiya və Anadolu ərazilərində “əyyar” termini yalnız fərdi xüsusiyyətləri ifadə etməklə kifayətlənməyib, eyni zamanda şəhərlərdə təşkilatlanmış və bəzən silahlı sosial qrupları təsvir etmişdir.

Ərəb mənbələrində bu söz həm “macərapərəst”, həm “cəngavər”, həm də “hiyləgər” şəxs kimi xarakterizə oluna bilər. İran ədəbiyyatında isə əyyar anlayışı daha çox sərhədsiz qəhrəmanlıq, xalq arasında haqsızlığa qarşı çıxan şəxs, bəzən də nizamsız dəstə rəhbəri obrazında təqdim edilir. Bu semantik müxtəliflik əyyar anlayışının zamana və coğrafiyaya görə dəyişən dəyərlərini ortaya qoyur.

Tarixi Kontekstdə Əyyarların Sosial Rolu

Əyyarların tarixdəki yeri əsasən İslam sonrası şəhər mədəniyyətində müşahidə olunur. X əsrdən başlayaraq Bağdad, Nişapur, Rey, Bəsrə və digər şəhərlərdə əyyar dəstələrinin sosial, siyasi və hərbi rol oynaması təsdiqlənmişdir. Bu dəstələr bəzən şəhərin zənginlərinə, zadəganlarına qarşı mübarizə aparır, bəzən də dövlət tərəfindən qoruyucu qüvvə kimi istifadə olunurdu.

Əyyarların bu dövrdə davranış kodeksi formalaşmışdı. Onlar öz aralarında sədaqət, cəsarət və dostluq prinsiplərinə əsaslanırdılar. Məsələn, bəzi mənbələrdə qeyd olunur ki, əyyarlar mülkədarların yoxsullara qarşı haqsız davranışlarına qarşı üsyan edir, zənginlərdən alıb yoxsullara paylayırdılar. Bu xüsusiyyətlərinə görə, bəzi tarixçilər onları “xalq qəhrəmanları” kimi də dəyərləndirmişlər.

Lakin zaman keçdikcə, xüsusilə Səlcuqilər və monqol istilası dövründə, əyyarların sosial rolu dəyişməyə başladı. Onlar artıq yalnız üsyankar yox, bəzən şəhərdə qarışıqlıq yaradan, fərdi maraqları üstün tutan silahlı qruplar kimi qəbul olunmağa başlandı. Beləliklə, əyyar anlayışı həm pozitiv, həm də neqativ çalarlara malik olaraq formalaşdı.

Ədəbi və Folklorik Məzmunlarda Əyyar Obrazı

Əyyarlar təkcə tarixi hadisələrdə deyil, həm də ədəbiyyatda və şifahi xalq yaradıcılığında özünəməxsus obraz kimi yer almışdır. Xüsusilə İran klassik ədəbiyyatında “əyyarname” janrı formalaşmış və bu janrda yazılmış əsərlərdə əyyarların macəraları, qəhrəmanlıqları, sevgiləri və sədaqətləri təsvir olunmuşdur. Bu əsərlər həm əxlaqi dərslərlə dolu olmuş, həm də xalqın qəhrəmanlıq idealını təcəssüm etdirmişdir.

Azərbaycan ədəbiyyatında birbaşa əyyar termini ilə bağlı çoxsaylı əsərlər olmasa da, “Koroğlu”, “Bəhram” kimi qəhrəmanlıq dastanlarında oxşar xarakter xüsusiyyətlərinə malik obrazlara rast gəlinir. Bu obrazlar cəsarət, haqsızlığa qarşı durmaq, sədaqət, müdriklik kimi əyyarlığa aid edilə biləcək keyfiyyətlərlə xarakterizə olunurlar.

Folklorik mənbələrdə də əyyar obrazı, xüsusilə şifahi qəhrəmanlıq hekayələrində müdrik, zəkalı və çevik şəxs kimi təqdim olunur. Bəzi bölgələrdə əyyar sözü yerli ləhcələrdə hələ də “zirək”, “hazır cavab” və ya “zarafatcıl” şəxs anlamında işlədilir.

Əyyar Anlayışının Müasir Dildə İşlənmə Forması

Müasir Azərbaycan dilində əyyar sözü nadir hallarda işlənir və əsasən arxaizm kimi dəyərləndirilir. Lakin bəzi bölgələrdə və ya daha yaşlı nəslin danışığında bu söz hələ də istifadə olunur. Məsələn, “əyyar adam” ifadəsi bəzən hiyləgər, bəzən isə zarafatcıl, çevik düşüncəli insan mənasında işlənə bilir.

Bu baxımdan əyyar sözü həm pozitiv, həm də neqativ çalarlar daşıyır. Yəni bir tərəfdən cəld və zəki insan təsviri verilsə də, digər tərəfdən bu insanın hiyləgərlik və qeyri-etik davranışlarla da bağlılığı vurğulanır. Bu ikili semantika sözün keçmişdəki sosial-mədəni kontekstini də əks etdirir.

Sosial Davranış Nümunəsi Kimi Əyyarlıq

Əyyarlıq anlayışı yalnız bir söz və ya sosial təbəqə ilə məhdudlaşmır. O, eyni zamanda bir davranış formasıdır. Əyyar insan çevik, hiyləgər, bəzən də məharətlə yalan danışan, lakin zərərsiz biri kimi qəbul edilir. Məsələn, kənd və qəsəbə mühitində “əyyar uşaq” ifadəsi bir uşağın zarafatcıl, lakin hazırcavab və bacarıqlı olduğunu bildirmək üçün işlədilə bilər.

Bu davranış forması, daha geniş anlamda, insanların sosial mühitə uyğunlaşmaq üçün göstərdiyi məharət və taktiki davranışların simvolu kimi dəyərləndirilə bilər. Əyyarlıq bəzən qoruyucu maska funksiyası daşıyaraq insanın zəifliyini gizlədən psixoloji müdafiə mexanizminə çevrilə bilir.

Əyyarlıqla Qohum Anlayışlar

Əyyar anlayışı ilə yaxın mənalı və ya assosiasiyalı olan bir sıra digər anlayışlar da vardır. Məsələn, “zirək”, “hazır cavab”, “gözəgəlimli”, “çevik”, “dəliqanlı” kimi ifadələr bəzən əyyar xarakterinə yaxın məna daşıyır. Bu anlayışların ortaq cəhəti şəxsin sosial mühitdə diqqət çəkən, cəld və ayıq davranış nümayiş etdirməsidir.

Lakin “əyyar” sözü daha çox özündə həm davranış, həm də sosial münasibət sistemini ehtiva etdiyindən daha kompleks anlayış kimi çıxış edir. Məhz bu səbəbdən o, digər sinonimlərindən fərqli olaraq daha dərin tarixi və mədəni təbəqəyə sahibdir.

Cədvəl: Əyyar Anlayışının Müxtəlif Aspektlərdə Tətbiqi

Əyyar Anlayışının Cəmiyyətin Dəyərləri ilə Əlaqəsi

Əyyarlıq anlayışının inkişafı və dəyişməsi eyni zamanda cəmiyyətin etik və sosial dəyərlərinin dəyişməsi ilə paralel baş verir. Əgər əvvəlki dövrlərdə əyyar qəhrəman və xilaskar kimi təqdim olunurdusa, daha sonrakı dövrlərdə bu obraz korrupsiya və anarxiya ilə assosiasiya olunmağa başlamışdır. Bu dəyişiklik cəmiyyətin tələbləri, dövlət strukturlarının inkişafı və mədəni prioritetlərin dəyişməsi ilə bağlıdır.

Müasir dövrdə isə bu anlayış folklor yaddaşında və dilin köhnəlmiş leksikasında öz yerini qoruyur. Ancaq bu qorunmuş izlər vasitəsilə keçmişin sosial strukturlarını, dəyərlər sistemini və insan xarakterlərinə verilən qiyməti anlamaq mümkündür.

Əyyar anlayışı təkcə bir söz və ya termin deyil, həm də tarix, mədəniyyət, ədəbiyyat və sosial davranış kontekstlərində zənginləşmiş çoxqatlı bir simvoldur. Bu anlayışın araşdırılması həm dil tariximizə işıq salır, həm də cəmiyyətin sosial-mədəni inkişaf prosesini anlamağa yardım edir. Əyyar anlayışı bir dövrün ictimai münasibətlərini, fərdi davranış modellərini və mədəni dəyərlərini təcəssüm etdirən kompleks simvollardan biridir. Onun müasir dildə nadir işlənməsi, yalnız arxaizm kimi dəyərləndirilməsi, onun köhnəlmiş deyil, zənginləşmiş və dəyərli mədəni yaddaş nümunəsi olduğunu unutmamağı tələb edir.