Əyyaş : Lüğəvi mənası, Terminoloji mənası, Etimalogiyası

Ədəbiyyatımızda və gündəlik danışığımızda tez-tez rast gəldiyimiz “əyyaş” sözü bir çox fərqli mənalarda işlədilə bilər. Bu söz, ilk baxışdan yalnız spirtli içkiyə meyilli olan insanları ifadə etsə də, onun semantik yükü, tarixi inkişafı və ictimai şüurdakı yeri bundan qat-qat genişdir. Azərbaycan cəmiyyətində “əyyaş” sözünün qavrayışı, ondan doğan sosial münasibətlər, dilimizdə bu sözə yüklənən emosional və psixoloji məqamlar xüsusi diqqətə layiqdir. Əldə olunan məlumatlar əsasında, bu sözün mənasını yalnız bir aspektlə məhdudlaşdırmaq olmaz; əksinə, “əyyaş” anlayışının dərinliyinə enmək, həm etimoloji, həm sosial, həm də psixoloji baxımdan araşdırmaq vacibdir.

Əyyaş Sözünün Lüğəvi və Terminoloji Mənası

“Əyyaş” sözü, Azərbaycan dilində əsasən spirtli içkiyə aludə olan, öz həyatını içkiyə həsr edən və bu səbəbdən sosial, ailə və şəxsi həyatda çətinliklər yaşayan insanları ifadə etmək üçün işlədilir. Lüğəvi baxımdan, bu söz birbaşa ərəb dilindən gəlmişdir. Ərəb dilində “əyyaş” (عیّاش) “çox yaşayan”, “ömür sürən”, “həyatı sevir” mənalarını versə də, Azərbaycan və digər türk dillərində məna daralıb və daha çox mənfi çalarlı anlayış kimi işlənir.

Terminoloji baxımdan isə, “əyyaş” dedikdə, yalnız içki içən deyil, həm də həyatını nizamsız, intizamsız, ehtiyatsız və məsuliyyətsiz şəkildə yaşayan, tez-tez müxtəlif eyş-işrət məclislərinə qatılan, gündəlik həyatın qayğılarını arxa plana atan insanlar nəzərdə tutulur. Bəzən bu söz, əxlaqi cəhətdən zəif iradəyə malik, asanlıqla müxtəlif asılılıqlara düçar olan şəxsləri də əhatə edir.

Əyyaş Sözünün Etimologiyası və Tarixi İnkişafı

Əyyaş sözünün kökləri ərəb dilinə gedib çıxır. Ərəb dilindəki “əyyaş” sözü “çox yaşayan”, “həyatdan həzz alan” mənasında işlədilir. Ərəb ədəbiyyatında və klassik mənbələrdə bu söz bəzən pozitiv, bəzən isə neqativ çalarlarla təqdim olunur. Orta əsr Azərbaycan ədəbiyyatında və klassik poeziyada “əyyaş” sözü daha çox mənfi mənada işlədilib. Bu dövrdə spirtli içkilərin ziyanı, insanı uçuruma aparması və “əyyaşlıq” adlanan vərdişin insan psixologiyasına təsiri barədə geniş ədəbi materiallar yaradılıb.

Azərbaycan türkcəsində “əyyaş” anlayışı daha çox XIX-XX əsrlərdə, xüsusən şəhər mədəniyyətinin inkişafı ilə yanaşı, gündəlik danışıqda daha geniş yayılıb. Keçmiş dövrlərdə isə, bu sözün işlədilmə tezliyi nisbətən az olub və əsasən ədəbi və dini mətnlərdə rast gəlinib. Sovet dövründə isə spirtli içkiyə münasibətin dəyişməsi nəticəsində, “əyyaş” sözünə də münasibət müəyyən qədər yumşalır və bəzən zarafat, bəzən isə ciddi ittiham xarakteri daşıyır.

Əyyaşlığın Sosial və Mədəni Kontekstdə Qavranması

Azərbaycan cəmiyyətində “əyyaş” sözü təkcə fərdi bir halı deyil, həm də ailə və cəmiyyət üçün problem hesab olunan davranış modelini ifadə edir. Əyyaşlıq, adətən, ictimai qınaq obyektinə çevrilir. Ailə münasibətlərinin pozulması, uşaqların tərbiyəsində problemlər, maddi sıxıntılar və cəmiyyətin mənəvi dəyərlərinə zərər verən amil kimi qəbul olunur.

Mədəniyyətimizdə “əyyaş” obrazı müxtəlif şəkildə təqdim edilir. Bəzən bu obraz teatr və filmlərdə gülməli, acınacaqlı, bəzən isə faciəvi surətdə canlandırılır. Bu obrazlar, əslində, əyyaşlığın nə qədər təhlükəli və fəsadlı bir vərdiş olduğunu göstərmək üçün istifadə olunur. Sosial reallıqlarda əyyaşlıq adətən fəlakət, ailənin dağılması və fərdin özünü məhv etməsi ilə nəticələnir.

Əyyaş Sözünün Psixoloji Təsiri və İnsana Olan Yanaşması

Əyyaşlıq təkcə fiziki bir vərdiş deyil, həm də psixoloji problemlərin təzahürüdür. Əyyaş olan insanlarda tez-tez depressiya, stres, sosial təcrid, özünəinamın itməsi kimi hallar müşahidə olunur. Onların ailə və cəmiyyət tərəfindən rədd edilməsi, özlərinə qarşı neqativ münasibət, şəxsi psixoloji travmalar yarada bilər.

Cəmiyyətin əyyaş insana yanaşması birmənalı olmur. Bəzən belə insanlar tamamilə damğalanır, bəzən isə onlara kömək etmək, reabilitasiya və psixoloji dəstək göstərmək üçün tədbirlər həyata keçirilir. Bu, bir növ, insanın xəstəlik kimi qəbul edilməsi ilə, cəmiyyətin mərhəmət və anlayış səviyyəsindən asılıdır. Müasir psixologiya və psixoterapiya belə insanlara daha çox kömək etməyi, onların həyatına pozitiv təsir göstərməyi tövsiyə edir.

Əyyaş Sözünün Ədəbiyyat və Folklorda İstifadəsi

Azərbaycan ədəbiyyatında “əyyaş” obrazı özünəməxsus yer tutur. Klassik poeziyada, xüsusilə də divan ədəbiyyatında “əyyaş” sözünə müxtəlif mənalarda rast gəlinir. Əruz vəznində yazılmış qəzəllərdə əyyaşlıq bəzən həyatın zövqü, dünyadan kef almaq, bəzən isə günah və faciə kimi təqdim edilir.

Nəsimi, Füzuli, Sabir kimi klassiklərimiz şeirlərində əyyaş obrazını bəzən sərt, bəzən yumşaq, bəzən isə ironiya ilə təsvir ediblər. Modern ədəbiyyatda isə əyyaşlıq daha çox sosial problem, ailə faciəsi və ya insanın daxili sarsıntısı kimi təqdim olunur. Folklorumuzda da “əyyaş” obrazı nağıllarda, atalar sözlərində, məsəllərdə rast gəlinir və adətən mənfi nümunə kimi təqdim edilir.

Əyyaş Sözünün Qrammatik Xüsusiyyətləri və İstifadə Qaydası

“Əyyaş” sözü Azərbaycan dilində sifət və isim kimi işlənə bilir. Sifət kimi işlədikdə, “əyyaş adam”, “əyyaş həyat”, “əyyaş qoca” və s. birləşmələrdə rast gəlinir. İsim kimi isə, “O, əyyaşdır”, “Məhəllədə bir əyyaş yaşayır” tipli cümlələrdə istifadə olunur.

Qrammatik baxımdan, “əyyaş” sözü əksər hallarda mənfi yüklüdür və insanın sosial davranışını, şəxsiyyətinin müəyyən çatışmazlığını bildirir. Eyni zamanda bu söz, bir şəxsi və ya davranışı kəskin şəkildə qınamaq, ictimai qınağa məruz qoymaq üçün də işlədilə bilər.

Müasir Azərbaycan Cəmiyyətində Əyyaş Sözünün Qavranması

Müasir dövrdə “əyyaş” sözü əvvəlki kimi sərt və amansız qavranmasa da, yenə də neqativ məna daşıyır. Xüsusilə ailə və cəmiyyət üçün təhlükəli, arzuolunmaz bir vəziyyəti təsvir edir. Bugünkü cəmiyyətdə əyyaşlıqla mübarizə məqsədilə müxtəlif tədbirlər həyata keçirilir, maarifləndirici proqramlar hazırlanır, psixoloji və tibbi dəstək xidmətləri genişləndirilir.

Bəzi hallarda insanlar bu sözü yumoristik şəkildə də işlədirlər. Məsələn, birinin əhvalı yaxşı olanda və bir dəfə içki içəndə ona “əyyaş” deyə zarafatla müraciət edə bilirlər. Lakin bu sözü ictimai və ciddi platformalarda işlədərkən ehtiyatlı olmaq lazımdır, çünki insanın şərəf və ləyaqətinə toxuna bilər.

Əyyaşlıq və Onun Sosial Fəsadları

Əyyaşlıq, cəmiyyətin rifahı üçün ciddi təhlükə mənbəyi sayılır. Bu vərdiş ailə münasibətlərinin pozulmasına, ailə büdcəsinin dağılmasına, uşaqların tərbiyəsində problemlərə, cinayətkarlığın artmasına, işsizliyə və digər sosial problemlərə səbəb ola bilər.

Dövlət səviyyəsində aparılan sorğular və tədqiqatlar göstərir ki, əyyaşlıqdan əziyyət çəkən insanların əksəriyyəti sosial və psixoloji dəstəkdən məhrum olur, nəticədə onların həyat keyfiyyəti aşağı düşür. Əyyaş ailə başçısı olan evlərdə uşaqların təhsil və psixoloji inkişafında ciddi geriliklər müşahidə olunur.

Əyyaşlıqla Mübarizə və Reabilitasiya Yolları

Əyyaşlıqdan qurtulmaq üçün ən effektiv üsul psixoloji dəstək, tibbi reabilitasiya və sosial adaptasiyadır. Bu istiqamətdə dövlət və qeyri-hökumət təşkilatları bir sıra proqramlar həyata keçirir. Alkoqolizmin, yəni əyyaşlığın müalicəsi üçün anonim məsləhət xidmətləri, psixoterapiya, ailə terapiyası və bəzən də medikamentoz müalicə təklif olunur.

Əyyaş insanlara qarşı qınaq və damğalamaq əvəzinə, onlara dəstək göstərmək, onların yenidən cəmiyyətə adaptasiyası üçün lazımi şərait yaratmaq əsas prioritet olmalıdır. Bu cür insanlar tez-tez özlərini tənha hiss edir, depressiyaya düşür və nəticədə daha ağır psixoloji və fiziki problemlər yaşayırlar.

Əyyaş Sözünün Gündəlik Dildə və Media Məkanında İstifadəsi

Hazırda “əyyaş” sözü televiziya proqramlarında, sosial mediada, gündəlik danışıqda tez-tez işlədilir. Media bu sözə bəzən tənqidi, bəzən isə yumoristik məna yükləyir. Lakin, ümumi qayda olaraq, bu söz insanın şəxsiyyətinə zərər verə biləcək dərəcədə ciddi və ehtiyatla işlədilməlidir.

Media və kütləvi informasiya vasitələri vasitəsilə əyyaşlığın zərərləri barədə maarifləndirici materiallar təqdim olunur, insanların bu vərdişdən uzaq durması üçün təşviqedici mesajlar yayımlanır. Eyni zamanda, bəzi veriliş və filmlərdə əyyaşlıq mövzusu ciddi sosial problem kimi göstərilir və belə insanların ailələri, yaxınları ilə münasibətləri, yaşadıqları psixoloji problemlər dərindən təsvir olunur.

Bütün dövrlərdə və cəmiyyətlərdə “əyyaş” anlayışı müxtəlif formalarda mövcud olub. Bu söz, yalnız bir vərdişin və ya xəstəliyin adı deyil, bütövlükdə insanın mənəvi və psixoloji vəziyyətinin göstəricisidir. Əyyaşlıq ailənin, cəmiyyətin və dövlətin rifahına ciddi zərər vuran bir problemdir. Bu vərdişə qarşı mübarizə yalnız hüquqi və inzibati tədbirlərlə məhdudlaşmamalı, həm də maarifləndirmə, psixoloji və sosial dəstək işləri ilə müşayiət olunmalıdır. İnsanları damğalamaq, onları cəmiyyətdən təcrid etmək əvəzinə, onlara kömək etmək, reabilitasiya və adaptasiya proseslərinə dəstək olmaq lazımdır. Əyyaşlıqla mübarizə yalnız fərdi deyil, ümumi ictimai məsuliyyət kimi dəyərləndirilməlidir.

Ən Çox Verilən Suallar

1. Əyyaş nə deməkdir?

   Əyyaş — Azərbaycan dilində spirtli içkilərə hədsiz meyl edən, bu vərdişi həyat tərzinə çevirən, sosial, ailə və şəxsi münasibətlərdə problemlər yaşayan insanı ifadə edən sözdür. Əyyaş adlanan şəxs, adətən, məsuliyyətsiz davranış, həyatın qayğılarından qaçmaq və asılılıq səbəbi ilə özünü və ətrafını çətin vəziyyətə salan biri olur. Söz gündəlik dildə daha çox mənfi çalarlı və ictimai qınaq məqsədilə işlədilir.

2. Əyyaş sözünün tarixi haradan gəlir?

   Əyyaş sözü ərəb dilindən Azərbaycan türkcəsinə keçmişdir. Ərəb dilində “əyyaş” “çox yaşayan”, “həyatdan ləzzət alan” mənasını versə də, zamanla mənası dəyişmiş və daha çox spirtli içkilərə meyilli insanları ifadə etməyə başlamışdır. Azərbaycan ədəbiyyatı və folklorunda isə bu söz mənfi mənada kök salıb və əsasən sosial problemli insanlar üçün istifadə olunur.

3. Əyyaşlıqla alkoqolizm eyni şeydirmi?

   Əyyaşlıq və alkoqolizm bənzər anlayışlar olsa da, tam eyni deyil. Alkoqolizm tibbi baxımdan diaqnozlaşdırılan xəstəlikdir, yəni insanın spirtli içkilərə qarşı psixoloji və fiziki asılılığı var. Əyyaşlıq isə həm sosial, həm də mənəvi zəiflik kimi görülə bilər, bəzən tibb müstəvisində, bəzən isə cəmiyyətin qınaq obyektinə çevrilir.

4. Əyyaşlıq cəmiyyətdə necə qarşılanır?

   Əyyaşlıq Azərbaycan cəmiyyətində çox vaxt birmənalı olaraq mənfi qəbul edilir. Əyyaş insanlar sosial mühitdən uzaqlaşdırılır, ailədə və cəmiyyətdə nüfuzlarını itirirlər. Onlara qarşı ictimai qınaq və təzyiq göstərilir. Lakin bəzi hallarda bu şəxslərə kömək etmək üçün psixoloji və tibbi dəstək də təklif olunur.

5. Əyyaşlığın səbəbləri nədir?

   Əyyaşlığın yaranma səbəbləri çoxşaxəlidir. Əsas səbəblər sırasında psixoloji problemlər, ailə münaqişələri, sosial təzyiqlər, maddi sıxıntılar, genetik meyllilik, tənha qalmaq, dost mühiti və mənəvi boşluq yer alır. Bəzən də gənclikdə başlanan eksperimentlər sonradan vərdişə çevrilə bilər.

6. Əyyaşlıqdan necə qurtulmaq olar?

   Əyyaşlıqdan qurtulmaq üçün ilk addım insanın problemini dərk etməsidir. Peşəkar psixoloq və ya psixiatr yardımı, anonim dəstək qrupları, ailə və yaxınların anlayışı və dəstəyi, reabilitasiya proqramları və tibbi müalicə metodları geniş tətbiq olunur. Hər bir halda, fərdi yanaşma və davamlı dəstək vacibdir.

7. Əyyaş sözünü gündəlik danışıqda işlətmək düzgündürmü?

   Bu sözün ağır, şəxsi ləyaqətə toxunan mənası olduğuna görə gündəlik, xüsusilə də ictimai yerlərdə işlədilməsi məsləhət deyil. Əyyaş kəlməsi insana damğa vura bilər və onun sosial adaptasiyasına mane ola bilər. Zarafat məqsədilə belə ehtiyatlı olmaq lazımdır.

8. Əyyaşlıq yalnız kişilərə aid anlayışdırmı?

   Xeyr, əyyaşlıq həm kişilərə, həm də qadınlara aid edilə bilər. Lakin Azərbaycan cəmiyyətində bu söz adətən kişilərə ünvanlansa da, qadınlar arasında da bu problem var və getdikcə artmaqda olduğu qeyd olunur. Cinsiyyət fərqi olmadan bu problemə yanaşmaq lazımdır.

9. Ədəbiyyatda əyyaş obrazı necə təqdim olunur?

   Azərbaycan ədəbiyyatında əyyaş obrazı bəzən faciəvi, bəzən ironiya və tənqidlə təqdim olunur. Klassik poeziyada həyatın zövqü kimi təsvir olunsa da, modern ədəbiyyatda əyyaşlıq sosial problem, ailə fəlakəti və insanın psixoloji sarsıntısı kimi işlənir. Əyyaş obrazı həm ibrətamiz, həm də sosial mesaj daşıyan fiqurdur.

10. Əyyaş insanlara necə kömək etmək olar?

    Əyyaş insanlara kömək üçün onlara damğa vurmadan, anlayışla və mərhəmətlə yanaşmaq lazımdır. Psixoloji və tibbi dəstək, reabilitasiya proqramları, ailə və dostların motivasiyası və sevgisi çox önəmlidir. İnsanı təcrid etmək əvəzinə, ona dəstək olmaq və inam vermək daha yaxşı nəticələr verir.