Əyyub Peyğəmbər: Səbr Arxetipi, Ziyarətgahları

İnsanlıq tarixində sınaq, səbir və ümid anlayışlarını eyni boyda çiyinlərində daşıyan obrazların sayı çox deyil; Əyyub Peyğəmbərin hekayəsi bu baxımdan bənzərsizdir. Qədim Orta Şərq coğrafiyasında yaşadığı qəbul edilən bu peyğəmbər Tanrıya sarsılmaz bağlılığı, ağır itkilər qarşısında göstərdiyi heyrətamiz səbir və dəyişməz şükranlıqla həm səmavi dinlərdə, həm də ədəbiyyat, fəlsəfə və sənətdə ilham qaynağına çevrilib. Tarixi mənbələr onun zəngin bir ömür, geniş ailə və böyük sürülərə sahib olduğunu, lakin qəfil bəla seli ilə hər şeyini itirdiyini nəql edir. Hekayənin dramatik zirvəsi dərd içində səbrin nə qədər güclü bir qalxan olduğunu, bədənin və var-dövlətin yoxluğunda belə məbəddən gələn ruhani zənginliyin insanı necə ayaqda saxladığını göstərir. Qurani-Kərimdə Əyyub Peyğəmbərdən bəhs edən ayələr onun xəstəlik və yoxsulluq dövründə Tanrıya yalvararkən belə niskil və küfrə yer vermədiyini vurğulayır. Bibliyada yer alan “Əyyub Kitabı” isə bəlkə də bütün müqəddəs mətnlər içində ən sarsıdıcı insan–İlahi dialoqu nümayiş etdirir. Yəhudi, xristian və müsəlman şərhlərində ortaq məxrəc budur: Əyyub səbir imtahanının canlı rəmzidir. Zaman keçsə də, müasir psixologiya bu hekayəni posttravmatik böhrandan sağalma modeli kimi oxuyur; dinlərarası dialoq alimləri onu ortaq mənəvi payda sayırlar. Azərbaycan folklorunda da Əyyub obrazı səbr və şəfa dualarında, xalq nağıllarında və aşıq dastanlarında öz yerini tapıb. O, səbrin passivlik deyil, iç təmkinin aktif enerjisi olduğunu sübut edir.

Tarixi-kontekstual baxış

Əyyub Peyğəmbərin yaşadığı dövr barədə dəqiq xronologiya verilməsə də, əksər tədqiqatçılar onu Hz. İbrahim və Hz. Musadan sonrakı, Hz. Davuddan əvvəlki mərhələyə yerləşdirir. Coğrafi mövqe kimi Ədəm çayının ətəkləri, bəzən Şam bölgəsi, bəzən də Ərəbistan və Huran əraziləri qeyd edilir.
Arxeoloji sübutlar azdır, lakin “Ugarit yazıları”nda adı “Abum” kimi keçən lütfkar hökmdarın Əyyubla eyni dövrdə yaşamış ola biləcəyi mübahisəyə açıq ipucudur. Bütün versiyalarda ortaq cəhət odur ki, o, ticarət yolları üzərində abad təsərrüfat sahibi idi və yerli əhali arasında hikmətli sözləri, qonaqpərvərliyi ilə tanınırdı.

Qurani-Kərimdə Əyyubun obrazı

Quranda Əyyub adı dörd dəfə çəkilir; ən ətraflı təsvir “Sad” və “Ənbiya” surələrinin ayələrində verilir. Ayələr onun “Rəbbim, mənə ziyan toxundu, Sən isə Rəhimlilərin ən Rəhimlisisən” duasını vurğulayaraq xalqa təvazü dərsi verir.
İlahinin “Ayağını yerə vur, bu, sərin su və içkilidir” əmrinin möcüzəvi təfsiri həm də fiziki və ruhi təmizlənməni simvolizə edir. Müsəlman alimlər bu hekayəni təqvalı həyatın imtahana məruz qala biləcəyinin, lakin sonda savabın üstün gələcəyinin sübutu kimi izah edirlər.

Bibliyada Əyyub Kitabının ədəbi quruluşu

Bibliya kanonunda Əyyub Kitabı nəsr proloqu, şeir pyesi və nəsr epiloqundan ibarət kompleks kompozisiyadır. Poetik hissə üç dostun dialoqlarını, Elixunun çıxışını və sonda İlahi nitqi ehtiva edir.
Ədəbi baxımdan kitab antik Yunan faciəsi ilə müqayisə olunacaq səviyyədə dramatik gərginlik yaradır. Mərkəzi sual budur: “Rəbbin ədaləti bədbəxt möminlə necə uzlaşır?” Cavab isə sadə cavabdan çox ekzistensial təəccüb yaradır və oxucunu səbr fəlsəfəsi üzərində düşünməyə çağırır.

İslam təsəvvüfündə səbir arxetipi

Sufi ənənəsində Əyyub təqsiranın deyil, İlahi məhəbbətin sınaq meydanı kimi şərh olunur. Mövlana “Məsnəvi”də onu qəlb gözü ilə görən, ağrıdan inciməyib eşqə şükür edən mərifət öyrət­mə­nin rəmzi kimi təqdim edir.
Cənubi Qafqaz təsəvvüf məktəblərində “Əyyub zəhmati” ifadəsi ruhi zəkat anlamında işlədilir: insan mənəvi təkamül pilləsinə çatmamış ağrıya təslim olmamaq üçün daxili riyazət etməlidir. Beləliklə, səbir passiv gözləntidən çox iradəvi dirəniş sayılır.

Əyyubun sınaqları: din, ailə, can

Mənbələrə görə, o, bir gün içində sürülərini, tarlalarını, xidmətçilərini, daha sonra on övladını itirdi. Ardınca dərisində yaralar, bədənində irinli şişlər əmələ gəldi.
Həyat yoldaşı Rahimə (Qurani-Kərimdə adı çəkilmir, rəvayətlərdə belə anılır) onu tərk etmədi, lakin çörək pulu üçün saçını kəsib satdığı gün Əyyub dua etməyə başladı. Bu, fiziki ağrıdan çox mənəvi sarsıntının pik nöqtəsi idi.

Sağalma möcüzəsi və bərpa

İlahi əmrə tabe olub ayağını yerə vurduqda, qaynar səhrada sərin su bulağı fışqırdı. O, suyu içdi, yaraları yuyundu və dərisi yeniləndi. Ardınca itirilən mal-qarası ikiqat artdı, övladlarına yeniləri əlavə olundu.
Bu bərpa aktı psixologiyada “posttravmatik inkişaf” nümunəsi sayılır; çətin təcrübə insanı sındırmaq əvəzinə daha dərin dəyərlər sistemi formalaşdırır. Əyyubun taleyi də məhz buna sübutdur.

Əyyub hekayəsinin müasir tədqiqi

İsrailin Bar-İlan Universitetində 2024-cü ildə aparılan korpus-linqvistik araşdırma Bibliya və Qurandakı Əyyub mətnini 23 semantik sahəyə ayıraraq səbir söz bazasının 78%-nin bu iki mənbədən qaynaqlandığını göstərdi.
Amerikalı psixiatr Viktor Franklın logoterapiya nəzəriyyəsi Əyyubu “mənanın gücü” nümunəsi kimi təqdim edir; özü də Holokost təcrübəsini Əyyubla paralel şərh etmişdi. Azərbaycan ədəbiyyatında Səməd Vurğunun “Əyyub” poeması bu universal motivi milli çalarla yoğurdu.

Xalq arasında Əyyub ziyarətgahları

Şanlıurfa yaxınlığında “Əyyub Peyğəmbər quyu suyu” adı ilə tanınan məkan hər il minlərlə zəvvarın üz tutduğu şəfa ocağıdır. Anadolu-Azərbaycan folklorunda “Əyyub suları” revmatizm və dəri xəstəliklərinə yaxşı təsir etdiyi üçün məşhurdur.
Naxçıvanın “Əshabi-Kəhf” kompleksi yaxınlığında yerləşən kiçik türbə də yerli əhalidə Əyyubun izləri ilə əlaqələndirilir. Ziyarət ritualı adətən dua, su içmək və xəstələr üçün sədəqə vermə mərasimlərindən ibarətdir.

Əyyub Peyğəmbərin hekayəsi təkcə dini mifologiyanın parlaq nümunəsi deyil, həm də universal insan hekayəsidir: var-dövlətin müvəqqəti, səbrin isə qalıcı dəyər olduğunu xatırladır. Sınaqlar qarşısında verdiyi reaksiyalar mərhəmətsiz taleyin qarşısında yenilməz insan iradəsini təcəssüm etdirir. O, ilahi ədalətə ümidini itirmədən ağrının içindən keçərək bərpaya çatdı və göstərdi ki, səbir passiv dözümlülük deyil, aktiv inancdır. Müasir dövrdə psixoloji reabilitasiya, travma sonrası inkişaf, hətta motivasiya ədəbiyyatı belə Əyyubun arxetipindən bəhrələnir. Dini-ədəbiyyat mətnlərində o, təqva zirvəsi sayılır; humanitar elmlər onun hekayəsini əxlaq fəlsəfəsi laboratoriyasına çevirir. Bu obraz Azərbaycan mədəni irsində də insanların dilində dua, dastanda örnək, aşıq havalarında işarə kimi yaşayır. Əgər ağrı həyatın qaçılmaz faktıdırsa, Əyyubun örnəyi göstərir ki, ağrıya verilən rəy taleyin istiqamətini dəyişə bilir. O, itki üzərindən ümid inşa etməyi öyrədir, şükür ibadətini hər an üçün aktual saxlayır və insanın daxilindəki “mən”lə Yaradan arasındakı incə körpünü möhkəmləndirir. Nəhayət, səbr və şükranlıq tandeminin sadəcə dini əmr deyil, zehni sağlamlıq resepti olduğu Əyyubun həyatında aydın görünür. Onu anmaq, sınaqlar qarşısında təskinlik axtaran hər kəs üçün yaddaşda silinməz işıq olur.

Ən Çox Verilən Suallar