Fağır sözü Azərbaycan xalqının düşüncəsində və gündəlik danışığında xüsusi yeri olan, çoxqatlı mənası ilə seçilən anlayışlardan biridir. Minilliklər boyu formalaşan milli lüğətimizdə fağır sözünün yüklədiyi məna heç vaxt təkcə kasıbçılıq və yoxsulluq çərçivəsində qalmamışdır. Əksinə, bu söz insan xarakterindəki həssaslıq, təvazökarlıq, mərhəmət və saf niyyətin ifadəsinə çevrilmişdir. El arasında fağır insana həm yazığı gəlirlər, həm də ona dəyər verirlər; çünki bu cür adamlar əksər hallarda səmimi, səbirli, ədalətli və zəhmətkeş olurlar. Fağır anlayışının təkcə maddi yoxsulluq deyil, eyni zamanda mənəvi zənginlik və yüksək insani keyfiyyətlərlə səsləşməsi Azərbaycan dilinin özünəməxsus poetik və emosional gücündən qaynaqlanır. Sözün öz kökü, etimologiyası, xalq təfəkküründə yeri və onun sosial-mədəni funksiyaları haqqında dərin araşdırma apardıqda, fağır insan obrazının necə formalaşdığı, hansı hallarda və niyə bu cür səciyyələndirildiyi açıq-aşkar görünür. Azərbaycan cəmiyyətində fağır insanı təkcə kasıb adlandırmaq ədalətli olmazdı; çünki bu söz həm də həyat eşqini, insanpərvərliyi və əxlaqi dəyərləri təcəssüm etdirir.
Fağır sözünün etimologiyası və tarixi mənşəyi
Fağır sözünün kökləri birbaşa ərəb dilinə bağlıdır. Ərəb dilindəki “faqir” (فقير) sözü “ehtiyac içində olan, yoxsul, imkansız” mənalarını verir və bu termin xüsusilə İslam dininin təsir etdiyi regionlarda çox geniş yayılıb. Azərbaycana da bu söz əsasən dini mətnlər və İslamın təsiri vasitəsilə daxil olub, zamanla yerli fonetik qaydalara uyğunlaşaraq “fağır” şəklini alıb. Maraqlıdır ki, “fağır” sözü həm dini-mistik ədəbiyyatda, həm də gündəlik xalq danışığında paralel şəkildə işlədilib. Orta əsrlər Azərbaycan şairləri və sufi ədəbiyyatı nümayəndələri üçün fağır insan “dünyadan əlini üzüb, Allaha qəlbən yaxın olan, zəhmətlə və halal qazanc ilə yaşayan, dünyanın malına bağlı olmayan” şəxs kimi səciyyələndirilirdi.
Sözün Azərbaycan dilinə daxil olması təxminən X-XII əsrlərə təsadüf edir. O dövrlərdə də fağır sözü təkcə maddi yoxsulluğu deyil, həm də mənəvi zənginliyi və təmizliyi ifadə etmək üçün işlədilirdi. Ərəb-müsəlman fəlsəfəsində isə “faqir” həm də mistik anlam daşıyır: Allah qarşısında acizlik, özünü kiçik bilmə, dünyəvi nemətə həris olmamaq kimi keyfiyyətləri əhatə edir. Azərbaycan xalqı isə bu məna qatını daha da dərinləşdirərək gündəlik həyatın, məişətin və psixologiyanın ayrılmaz hissəsinə çevirib.
Fağır sözünün leksik və semantik çalarları
Fağır sözünün lüğəvi və semantik qatları olduqca genişdir. Əvvəla, bu sözün birbaşa mənası kasıb, imkansız, maddi vəziyyəti zəif olan insandır. Xalq arasında “fağır” deyiləndə, çox zaman öz işinin dalınca gedən, başqalarına ziyanı toxunmayan, əziyyətlə dolanan adam nəzərdə tutulur. Lakin leksik semantika baxımından bu söz sadəcə sosial-iqtisadi status göstəricisi deyil, həm də mənəvi zənginliyin, səbir və dözümün rəmzi kimi çıxış edir. Həm klassik, həm də müasir ədəbiyyatda “fağır” obrazı çox vaxt saf, təmiz qəlbli, mərd, zəhmətkeş, əxlaqlı və alicənab insan kimi təqdim olunur.
Fağır sözü gündəlik ünsiyyətdə bəzən aciz, zəif və qorxaq kimi başa düşülsə də, əslində xalq mentalitetində fağır adlandırılan adamlar arasında xeyirxah, yaxşı niyyətli, məğrur və vicdanlı insanlar da var. Çünki fağır insan çox zaman öz halal zəhməti ilə yaşayan, kiməsə əyilməyən, amma heç kimə pislik etməyən biri olur. Bəzi yerlərdə bu söz təvazökar, mülayim, səs-küysüz, sadə təbiətli adam anlamı da verir.
Müxtəlif regionlarda fağır sözünün işlənmə nüansları
| Region | Qəbul edilmiş əsas məna | Əlavə çalarlar və ifadələr |
|---|---|---|
| Bakı və Abşeron | Maddi cəhətdən kasıb | Təvazökar, saf ürəkli, həssas |
| Şəki-Zaqatala | Zəhmətkeş, ağır işçi | Kənarda qalan, səssiz, mərhəmətli |
| Qarabağ | Səbirli, yazıq, qismətə boyun əyən | Həyatda sadiq, təmiz niyyətli |
| Naxçıvan | Sadə, özünü göstərməyən | İnsanpərvər, başqalarının dərdinə şərik |
Bu cədvəl göstərir ki, müxtəlif regionlarda fağır sözünün işləndiyi kontekst və əlavə çalarlar fərqli ola bilər, amma əsas məna dəyişmir: insanın həm sosial, həm də mənəvi zəifliyi və eyni zamanda saflığı, səmimiliyi.
Fağır sözünün ədəbiyyatda və folklorda yeri
Azərbaycan ədəbiyyatında və folklorunda fağır obrazı tez-tez ön plana çıxır. Klassik şeirlərdə, nağıllarda, dastanlarda və atalar sözlərində bu anlayış həm maddi yoxsulluq, həm də mənəvi zənginlik prizmasından təqdim olunur. Məsələn, bir çox xalq nağılında baş qəhrəman məhz fağır və əziyyətkeş adam olur, o, sonda öz səbir və mərdliyi ilə uğur qazanır. Bu tip obrazlar vasitəsilə xalq öz mənəvi dəyərlərini, səbr və dözümlülüyünü təbliğ edir.
Məşhur Azərbaycan nağıllarında fağır oğlan, fağır ana, fağır çoban kimi personajlara tez-tez rast gəlmək olur. Bu qəhrəmanlar adətən varlı, zalım və ya haqsız adamlara qarşı çıxır, haqqı və ədaləti müdafiə edirlər. Eləcə də, xalq mahnılarında və bayatılarda fağır insanın dərdləri, sevgisi, arzuları və həyat uğrunda mübarizəsi xüsusi ahənglə tərənnüm edilir. Folklor nümunələri göstərir ki, xalq fağır obrazına yazığı gəlməklə yanaşı, onu qəhrəmanlıq və dürüstlük simvolu kimi də qəbul edir.
Fağır obrazı ədəbiyyatımızda həm də ironik və yumoristik çalarda işlədilir. Müasir yazıçılar bəzi əsərlərində sosial ziddiyyətləri, kasıblıq və zənginlik münasibətlərini tənqid etmək üçün fağır obrazından ustalıqla istifadə edirlər. Həmçinin, satirik ədəbiyyatda da bu sözün müxtəlif məna çalarları öz əksini tapır.
Fağır sözünün psixoloji və sosial aspektləri
Fağır insan obrazının psixoloji xarakteristikası çoxqatlıdır. Cəmiyyətimizdə belə adamlara münasibət bəzən yazıqlıq, bəzən də hörmətlə yanaşmaq şəklində olur. Fağır insan həyatda daha çox sınaqlarla üzləşir, lakin həmin insanlarda dözüm, səbir, təvazökarlıq və hətta bəzən fatalist ruh daha güclü olur. Onlar çox nadir hallarda öz dərdlərini dilə gətirir, ictimai diqqət və dəstəyə ehtiyacları olsa belə, bunu büruzə vermirlər.
Sosial psixologiyada fağır obrazı bir növ passiv müqavimət, sülhsevərlik və sadiqlik rəmzi kimi izah olunur. Bu cür adamlar ətrafındakı insanların problemlərinə həssas yanaşır, başqasına əl uzatmağı özlərinə borc bilirlər. Elmi araşdırmalarda da sübut edilib ki, kasıb və fağır adamlar arasında bir-birinə qarşı dəstək və həmrəylik, maddi və mənəvi kömək halları daha geniş yayılıb. Fağır sözünün tərbiyəvi və psixoloji yükü nəsildən-nəslə ötürülərək cəmiyyətin mədəni yaddaşında qalır.
Fağır və kasıb sözləri arasında fərqlər
Fağır sözü çox vaxt kasıb, yoxsul, imkansız sözləri ilə sinonim kimi işlədilsə də, əslində onların arasında ciddi məna fərqləri var. Kasıb dedikdə sırf maddi baxımdan zəif, sosial statusu aşağı, maliyyə imkanları məhdud olan şəxs nəzərdə tutulur. Fağır isə həm kasıblıq, həm də daxili saflıq, təvazökarlıq, insani keyfiyyətlərlə zəngin insan obrazıdır.
Bu fərqləri daha aydın göstərmək üçün onları hissələrə bölmək olar:
- Maddi baxımdan
- Kasıb: Pul və sərvəti olmayan, ehtiyac içində yaşayan adam.
- Fağır: Maddi imkanı zəif ola bilər, amma əsas göstəricisi həm də təmiz ürəklilik, xeyirxahlıqdır.
- Mənəvi baxımdan
- Kasıb: Sadəcə yoxsulluqla assosiasiya olunur.
- Fağır: Eyni zamanda mərdlik, səbr, təvazökarlıq, xeyirxahlıq kimi keyfiyyətləri özündə birləşdirir.
- Sosial baxımdan
- Kasıb: Cəmiyyətdə aşağı təbəqə, iqtisadi cəhətdən zəif təbəqəyə aid olur.
- Fağır: Bəzən cəmiyyət tərəfindən daha hörmətli, daha əxlaqlı, ləyaqətli insan kimi qiymətləndirilir.
Fağır sözünün dil və ünsiyyətdə işlənmə xüsusiyyətləri
Fağır sözü gündəlik danışıqda müxtəlif məqsədlərlə istifadə olunur. Bir şəxsə “fağır” deyəndə, adətən, onun kasıblığına yazığı gəlmək, həm də onu təqdir etmək, onun insani keyfiyyətlərini vurğulamaq niyyəti güdülür. Valideynlər övladlarına fağır adamlarla dostluq etməyi tövsiyə edirlər, çünki bu cür insanlar həyatın sınaqlarına səbirli yanaşmağı, insanpərvər və xeyirxah olmağı öyrədirlər.
Müxtəlif dialektlərdə və şivələrdə fağır sözünün səslənişində və istifadəsində kiçik fərqlər var. Bəzi bölgələrdə daha çox “faqir”, digərlərində isə “fağır” şəklində işlədilir. Bakı və ətrafında adətən “fağır”, Qazax, Tovuz, Gəncə tərəflərdə isə “faqir” deyimi üstünlük təşkil edir. Lakin hər iki variant mahiyyət etibarilə eyni mənanı verir.
Fağır sözünün nümunələrlə izahı
Daha yaxşı anlaşılsın deyə, gündəlik həyat və ədəbiyyatdan nümunələrə baxmaq olar. Məsələn, kənddə bir yaşlı adam ağır zəhmət çəkir, az maaş alır, öz halal qazancı ilə dolanır. Həmin adam nə başqasının malına göz dikir, nə də kiməsə ziyan vurur. Kənd camaatı ona “fağır kişi” deyir və hər kəs onu hörmətlə qarşılayır. Bəzən isə bir ana yoxsulluq içində övladlarını böyüdür, amma övladları üçün əxlaqlı, mərd, səbirli olmağı ən böyük sərvət sayır. Belə qadınlar da “fağır ana” adlanır.
Ədəbiyyatda da oxşar nümunələr çoxdur. Məmməd Arazın şeirlərində, Mirzə Ələkbər Sabirin satirasında və digər klassiklərdə fağır obrazına tez-tez rast gəlinir. Bu nümunələr göstərir ki, xalq və yazarlar üçün fağır sözündə bir növ ideal insan obrazı, alicənablıq və paklıq mənası yatır.
Fağır sözünün müasir dövrdə işlənməsi və sosial statusu
Müasir cəmiyyətin sürətlə dəyişən həyat ritmində də fağır sözü aktuallığını itirməyib. Hazırda da cəmiyyətin sosial-iqtisadi problemləri, işsizlik, inflyasiya, regional bərabərsizlik fonunda fağır insanlar yetərincədir. Lakin fağır insanlara münasibət, onlara olan rəğbət və mərhəmət hissi azalmayıb, bəlkə də, daha da dərinləşib. Dövlət və cəmiyyət tərəfindən belə insanlara sosial dəstək proqramları, yardımlar, xeyriyyə aksiyaları təşkil olunur. Televiziya və sosial şəbəkələrdə də fağır insanlara həsr olunmuş verilişlər, kampaniyalar böyük maraqla qarşılanır.
Bütün bunlar göstərir ki, fağır sözünün yalnız yoxsulluq deyil, həm də mənəvi zənginlik, səbr və insanlıqla bağlılıq mənası müasir dövrdə də qorunub saxlanılır.
Fağır sözünün tərbiyəvi və mənəvi əhəmiyyəti
Fağır insan obrazı ailə tərbiyəsində, uşaq və gənclərə mənəvi dəyərlərin aşılanmasında mühüm rol oynayır. Uşaq böyüyərkən ata-anasından, nənə-babasından fağır insanların həyat hekayələrini, onların necə səbirli, halal, dürüst olduğunu eşidir və bu modelə uyğun davranmağa çalışır. Fağır olmaq utanc yeri deyil, əksinə, yüksək əxlaq və şəxsiyyət rəmzi sayılır. Bu cür dəyərlər ailədən cəmiyyətə ötürülür və kollektivin yaddaşında yaşayır.
Məktəb dərsliklərində, nağıllarda, atalar sözlərində və ailə söhbətlərində fağır insanlara olan rəğbət, onlara qayğı göstərmək, onlardan örnək götürmək ideyası aşılanır. Bütün bunlar isə xalqımızın humanist və mərhəmətli təbiətini göstərir.
Fağır sözü Azərbaycan xalqının dillərində əsrlərlə yaşayan, həm maddi, həm də mənəvi zənginliyə işarə edən, özündə həssaslıq, təvazökarlıq, mərdlik və insanlıq dəyərlərini birləşdirən dərin məna daşıyır. Bu söz cəmiyyətimizin ən kövrək və saf təbəqəsinin obrazını təsvir edir. Fağır olmaq heç də həmişə acizlik və zəiflik demək deyil. Əksinə, fağır insan bir çox hallarda həyatın sınaqlarından alnıaçıq çıxan, insanlıq və mərhəmət nümunəsi olan, heç kimin haqqına girməyən, başqasının dərdinə şərik çıxan, halal zəhmətlə yaşayan şəxsdir. Azərbaycanın xalq ədəbiyyatı, folkloru, psixologiyası və sosial həyatı fağır obrazını həm yazıq, həm qəhrəman, həm də insani dəyərlər daşıyan simvol kimi yaşadır. Cəmiyyətimizdə bu anlayış nə qədər canlıdırsa, bir o qədər də milli-mənəvi varlığımız möhkəmdir. Fağır sözü xalqın sosial yaddaşında, ailə tərbiyəsində, kollektiv həyatında daim yerini qoruyur və gələcək nəsillərə örnək olur.
Ən Çox Verilən Suallar
Fağır sözü əsasən maddi baxımdan kasıb, imkanı zəif, ehtiyac içində olan insanı bildirir. Lakin bu söz eyni zamanda təvazökar, saf niyyətli, başqalarına ziyanı toxunmayan, səbirli və təmiz qəlbli adam mənasında da işlədilir.
Kasıb sözü yalnız maddi yoxsulluğu ifadə edir. Fağır isə həm maddi imkanı az olan, həm də mənəvi zəngin, təvazökar, mərd, səmimi insana deyilir. Fağır insan adətən əxlaqı və xeyirxahlığı ilə də seçilir.
Fağır sözü ərəb dilindəki “faqir” (فقير) kökünə bağlıdır. Ərəb dilində ehtiyac içində olan, yoxsul insanı bildirir. Azərbaycana İslamın yayılması ilə keçib və xalq danışığında fonetik uyğunlaşma nəticəsində “fağır” şəklini alıb.
Ədəbiyyatda fağır obrazı adətən səbirli, zəhmətkeş, mərd, təmiz ürəkli, başqasının haqqına girməyən, dünyəvi nemətə həris olmayan insan kimi təsvir edilir. Nağıl və bayatılarda fağır insanlar tez-tez qəhrəmanlıq və mərhəmət simvoludur.
Müasir dövrdə fağır insanlara yazıqlıq və mərhəmət hissi ilə yanaşılır. Cəmiyyət onlara sosial dəstək, yardımlar göstərir, amma bu insanlara dəyər vermək, onları cəmiyyətin ayrılmaz hissəsi kimi qəbul etmək də vacib sayılır.
Bakı və Abşeron ətrafında daha çox “fağır”, Qazax, Tovuz, Gəncə bölgələrində isə “faqir” deyimi işlədilir. Amma əsas məna dəyişmir: maddi və mənəvi imkanı az, amma insani keyfiyyətləri yüksək olan adam nəzərdə tutulur.
Fağır olmaq insanda səbir, təvazökarlıq, vicdanlılıq, xeyirxahlıq, insanpərvərlik və başqalarına yardımsevərlik kimi yüksək keyfiyyətləri ön plana çıxarır. Fağır insanlar adətən heç kimə pislik etməyən, halal zəhmətlə yaşayan adamlardır.
Fağır insanlar adətən cəmiyyətin ən zəhmətkeş, səbirli və əxlaqlı təbəqəsi sayılır. Onlar bəzən sosial dəstəyə ehtiyac duysalar da, dürüst və alicənab davranışları ilə hörmət və rəğbət qazanırlar.
Ailə və məktəb mühitində fağır insanlara rəğbət göstərmək, onların həyat hekayələrini örnək gətirmək uşaqlarda mərhəmət, səbir, insanpərvərlik və əməksevərlik kimi xüsusiyyətləri formalaşdırır.
Gündəlik danışıqda fağır sözü birinin kasıb, lakin səmimi və zərərsiz olduğunu vurğulamaq, ona yazığı gəlmək və ya onun insanlıq keyfiyyətlərini önə çəkmək üçün işlədilir. Bəzən də sadə və sakit təbiətli insanlara “fağır” deyilir.
