Fağır-füqəra ifadəsi Azərbaycan xalqının həyat tərzində, ədəbiyyatında, gündəlik danışıq və ictimai şüurunda mühüm yeri olan, dərin semantik və sosial-mədəni qatlara malik anlayışdır. Bu ifadə təkcə yoxsulluq və ehtiyac içində olan təbəqəni deyil, həm də cəmiyyətin ən kövrək, mərhəmətə, qayğıya və insani dəstəyə ehtiyacı olan insanlarını təsvir edir. Fağır-füqəra sözü əsrlər boyu xalqın dilində yalnız bir sosial statusu deyil, həm də mənəvi keyfiyyətləri, əxlaqı, dözümü, mərhəmət hissini, insanpərvərlik ənənəsini özündə ehtiva edib. Bu ifadə sadəcə olaraq maddi cəhətdən kasıb, dolanışığı çətin olan insanlara aid edilmir. Cəmiyyətin ən zəhmətkeş, təvazökar, səbirli və mərd insanları çox vaxt məhz fağır-füqəra kimi səciyyələndirilir. Onlar həm ailədə, həm kollektivdə, həm də cəmiyyətin bütün sferalarında xüsusi rəğbət və diqqət obyektidir.
Fağır-füqəra ifadəsi həmçinin tarixi hadisələrin, sosial dəyişikliklərin, ictimai ədalətsizliklərin, xalqın mübarizəsinin, eyni zamanda mərhəmət və insaniyyət nümunələrinin ən real göstəricilərindən biri kimi çıxış edib. Xalq arasında “fağır-füqəra” ifadəsi bəzən aciz və ehtiyac içində olan adamları, bəzən isə mənəvi baxımdan saf, təmiz ürəkli, başqasına pislik etməyən, halal zəhmətlə yaşayan insanları təsvir etmək üçün işlədilib. Bununla yanaşı, bu anlayış həm klassik, həm də müasir Azərbaycan ədəbiyyatında, elmi əsərlərdə, folklorda və ata-baba söhbətlərində öz əksini tapıb.
Fağır-füqəra anlayışının Azərbaycan cəmiyyətində sosial status, əxlaqi-mənəvi dəyər və xalqın dünyagörüşündəki yeri, funksiyaları, tarix boyunca dəyişən çalarları, gündəlik həyatda və ədəbiyyatda rolu haqqında geniş və araşdırılmış bilgilər təqdim etmək üçün bu mövzunun əhatəli şəkildə təhlili vacibdir.
Fağır-füqəra ifadəsinin etimologiyası və tarixi kökləri
Fağır-füqəra ifadəsinin etimologiyası, sözün tərkibində olan hər iki leksik vahidin kökü ərəb dilinə gedib çıxır. Fağır sözü ərəb dilindəki “faqir” (فقير) kökündən gəlir və ehtiyacı olan, imkansız, kasıb insan anlamı verir. Füqəra isə bu sözün cəm formasını ifadə edir; ərəb dilində “fəqir” sözünün cəmi “füqəra”dır və “yoxsullar”, “kasıblar”, “ehtiyac sahibləri” deməkdir. Azərbaycan dilində bu iki söz birləşərək xalq danışığında, ədəbiyyatda və klassik mənbələrdə “fağır-füqəra” formasında geniş işlədilib.
Tarix boyu fağır və füqəra kəlmələri sadəcə sosial-iqtisadi statusu yox, həm də dini, mənəvi, əxlaqi və mədəni aspektləri özündə birləşdirib. İslam dünyasında “faqirlik” (yoxsulluq) bəzən Allah qarşısında acizlik, təvazökarlıq, dünya malına bağlı olmamaq, səmimi və saf qəlblə yaşamaq anlamına da gəlib. Orta əsr Azərbaycan ədəbiyyatında, xüsusən sufi poeziyasında, “fağır” və “füqəra” mənəvi kamilliyin, dünya nemətinə etinasızlığın, insanın daxili zənginliyinin simvolu olub.
Tarixi mənbələrdə, xüsusən dini-mistik mətnlərdə, fağır və füqəra həm maddi yoxsul, həm də mənəvi kamil insanlar kimi təqdim olunurdu. Azərbaycan dilində isə bu sözlər xalqın gündəlik leksikonunda birləşərək həm fərdi, həm də toplu halında cəmiyyətin ən kövrək təbəqəsinin adı kimi işlədilib.
Fağır-füqəra anlayışının sosial və mənəvi mahiyyəti
Fağır-füqəra dedikdə, ilk növbədə, maddi imkanı az olan, sosial baxımdan ehtiyac içində yaşayan insanlar nəzərdə tutulur. Lakin Azərbaycan xalqının mədəniyyətində bu ifadənin yükü daha dərin və rəngarəngdir. Xalq arasında “fağır-füqəra” insanları adətən mərhəmət, səbir, əməksevərlik, halal və sadə həyat tərzi, səmimi münasibət və saf niyyətlə xarakterizə olunur. Bu insanlar ətrafında baş verən hadisələrə passiv münasibət bəsləmir, əksinə, səbirli və dözümlü davranışları ilə nümunə olurlar.
Azərbaycan ailə modelində fağır-füqəra nəsli hər zaman böyük hörmət, şəfqət və qayğı ilə xatırlanır. Yaşlı nəsil bu anlayışa daha emosional və həssas yanaşır. Cəmiyyətin mənəvi dəyərləri baxımından fağır-füqəra təbəqəsi həm də xeyir-dua, mərhəmət və bərəkət simvolu hesab olunur. İctimai yardım, sədəqə, xeyriyyəçilik ənənələrində də məhz bu təbəqənin adı çəkilir və onların ehtiyaclarının ödənilməsi, sosial müdafiəsi cəmiyyətin əsas vəzifələrindən biri sayılır.
Fağır-füqəra sözünün işlənmə kontekstləri və lüğəvi çalarları
Fağır-füqəra ifadəsi bir neçə kontekstdə, müxtəlif məqsədlərlə işlədilir və bu zaman sözün mənası və vurğu nöqtələri dəyişir. Əvvəla, bu ifadə Azərbaycan dilinin canlı və axıcı danışıq leksikasında ən köhnə, xalq üçün doğma, səmimi və həssas nüanslara malik söz birləşmələrindəndir. Gündəlik məişətdə, ədəbiyyatda, publisistikada, dini mətnlərdə və rəsmi çıxışlarda da bu ifadənin işlənməsinə tez-tez rast gəlinir.
Lüğəvi cəhətdən fağır-füqəra aşağıdakı çalarlarda işlədilə bilər:
| Kontekst | Əsas məna | Əlavə mənalar və çalarlar |
|---|---|---|
| Gündəlik danışıq | Yoxsullar, kasıblar | Saf ürəkli, təvazökar, səbirli |
| Ədəbiyyat və folklor | Xalqın zəhmətkeş təbəqəsi | Qəhrəman, fədakar, mərd |
| Dini və mistik mətnlər | Dünya malına bağlı olmayan insanlar | Mənəvi kamil, Allah qarşısında aciz |
| Sosial-psixoloji | Kövrək, müdafiəsiz təbəqə | Yardıma möhtac, insanpərvər |
Bu cədvəl göstərir ki, fağır-füqəra ifadəsinin yalnız bir məna ilə məhdudlaşmaması, əksinə, onun sosial-mədəni, əxlaqi və psixoloji aspektləri ilə zənginliyi Azərbaycan dilinin və xalq şüurunun nə qədər rəngarəng və dərin olduğunun göstəricisidir.
Fağır-füqəra ədəbiyyat və folklor nümunələrində
Azərbaycan klassik və müasir ədəbiyyatında fağır-füqəra obrazı tez-tez rast gəlinir. Xalq nağıllarında, dastanlarda, şeirlərdə, hətta atalar sözlərində belə bu anlayışın həm simvolik, həm də real obraz kimi işlədildiyinin şahidi oluruq. Nağıllarda tez-tez “fağır-füqəra oğlan”, “fağır ana”, “füqəra çoban” kimi personajlara rast gəlinir. Bu qəhrəmanlar adətən həyatın çətinliklərinə dözümlü yanaşır, səbr, əməksevərlik, halal zəhmət və vicdanla yaşayan insanlar kimi təsvir olunur.
Klassik şairlər, məsələn, Nizami Gəncəvi, Füzuli, Xətai və digər mütəfəkkirlər fağır-füqəra təbəqəsinin taleyini xüsusi diqqət mərkəzinə çəkiblər. Nizaminin “Xəmsə”sində, Füzulinin qəzəllərində, Sabirin satiralarında və digər klassik ədəbiyyat nümunələrində bu anlayış geniş və dərin məzmunda işlədilib. Folklor nümunələri arasında isə ən çox bayatılar və atalar sözlərində bu anlayışa istinad olunur:
Fağır-füqəra gözdən iraq,
Varı yoxdan ayıran yox,
Allah özü mərhəmətkar,
Fağırın dərdinə yar yox.
Bu və bu kimi folklor nümunələri göstərir ki, fağır-füqəra xalqın qəlbində həmişə mərhəmət, səbr, halal əmək və insanlıq dəyərlərinin daşıyıcısı olub.
Fağır-füqəra təbəqəsinin sosial psixologiyası
Fağır-füqəra sosial psixologiyada cəmiyyətin ən müdafiəsiz, kövrək və yardıma ehtiyacı olan hissəsi kimi qəbul edilir. Belə adamlar bir tərəfdən cəmiyyətin qayğı və diqqətinə möhtac olur, digər tərəfdən isə ictimai münasibətlərdə səbir, təvazökarlıq, səmimiyyət və xeyirxahlıq nümunəsi kimi çıxış edirlər. Onlar ətrafındakı insanlara qarşı həssas və anlayışlı olur, heç kimin haqqına girmir, öz zəhmətinin və halallığının arxasınca gedirlər.
Sosioloji tədqiqatlar göstərir ki, fağır-füqəra insanlarda bir-birinə qarşı dəstək, paylaşma və həmrəylik hissi daha güclüdür. Bəzi kənd və şəhər mühitlərində isə bu insanlar kollektiv həyatın, birgə əmək və yardımlaşma ənənəsinin əsas daşıyıcılarıdır.
Fağır-füqəra və cəmiyyətin sosial-iqtisadi inkişafı
Azərbaycanın müxtəlif tarixi dövrlərində və iqtisadi dəyişikliklər fonunda fağır-füqəra təbəqəsinin sosial statusu və onların cəmiyyətdəki yeri dəyişsə də, onların mənəvi və əxlaqi nüfuzu heç vaxt itmir. Müasir dövrdə də cəmiyyətin sosial bərabərsizliyi, işsizlik, iqtisadi qeyri-sabitlik səbəbindən fağır-füqəra təbəqəsi mövcudluğunu qoruyub saxlayır. Dövlət və qeyri-hökumət təşkilatları bu insanların sosial müdafiəsi, güzəştli proqramlar, yardımlar və xeyriyyə layihələri üçün müxtəlif təşəbbüslər həyata keçirir.
Aşağıdakı cədvəldə Azərbaycan cəmiyyətində fağır-füqəra təbəqəsinin inkişaf dövrlərinə görə rolu təqdim olunur:
| Tarixi dövr | Fağır-füqəra statusu | Cəmiyyətin münasibəti |
|---|---|---|
| Orta əsrlər | Yoxsul, ehtiyacı olan təbəqə | Yardım, mərhəmət, qoruma |
| XIX-XX əsr | Sosial təbəqə, kənd və şəhər | Kollektiv həmrəylik, sədəqə |
| Sovet dövrü | Ehtiyaclı ailələr | Dövlət dəstəyi, məhdud yardımlar |
| Müstəqillik illəri | Aşağı sosial təbəqə | Sosial layihələr, xeyriyyə |
| Müasir dövr | Zəhmətkeş, kövrək təbəqə | Sosial müdafiə, rəğbət və qayğı |
Bu cədvəl göstərir ki, fağır-füqəra statusu tarixi və iqtisadi dəyişikliklərlə müəyyən qədər dəyişikliyə uğrasa da, onlara cəmiyyətin mərhəmət, yardım və hörmət münasibəti hər zaman qalır.
Fağır-füqəra və dini-mistik dəyərlər
İslam dinində və Azərbaycan dini ənənəsində fağır-füqəra xüsusi mərhəmət və bərəkət simvolu sayılır. Qurani-Kərimdə və hədislərdə ehtiyac sahiblərinə sədəqə vermək, onların hüquqlarını qorumaq, cəmiyyətin zəif təbəqəsinə yardım etmək ən yüksək savab işlərdən sayılır. Orta əsr sufi poeziyasında isə faqirlik və füqəra anlayışı mənəvi kamilliyə, Allah qarşısında təvazökarlığa işarədir. Sufi dərvişlər özlərini bəzən “füqəra” adlandırıb, dünya malından imtina edən, yalnız Allahın mərhəmətinə sığınan insanlar kimi təqdim edirdilər.
Azərbaycan xalqı arasında dini mərasimlərdə, xüsusilə Qurban və Ramazan bayramlarında fağır-füqəra təbəqəsinə xüsusi diqqət ayrılır. Ailələr bu günlərdə onlara sədəqə, ehsan və ərzaq yardımı edirlər. Bu ənənələr xalqımızın dini-mənəvi dəyərlərə bağlılığını və sosial məsuliyyət hissini göstərir.
Fağır-füqəra sözünün məişətdə və gündəlik dildə işlənməsi
Fağır-füqəra sözü gündəlik danışıqda müxtəlif niyyət və mənalarda işlədilə bilər. Bir çox hallarda bu ifadə kasıb, ehtiyacı olan insanı təsvir etmək üçün deyilir. Bəzən isə aciz, müdafiəsiz, həssas və saf qəlbli insanı xarakterizə etmək üçün istifadə olunur. Valideynlər uşaqlara başqasının halına yanmağı, fağır-füqəra təbəqəsinə yardım etməyi öyrədirlər. Cəmiyyətin müxtəlif təbəqələri arasında yardımlaşma, həmrəylik və sosial məsuliyyət hissinin formalaşmasında bu anlayışın xüsusi rolu var.
Çox vaxt kənd yerlərində yaşlılar “fağır-füqəra da bizim kimidir, onlara yardım etmək savabdır” deyirlər. Şəhər mühitində də bənzər humanist yanaşma müşahidə olunur.
Fağır-füqəra və mənəvi-tərbiyəvi dəyərlər
Fağır-füqəra insanları uşaqlara, yeniyetmələrə və gənclərə nümunə göstərmək, ailə və məktəb tərbiyəsində onların səbir, dözüm, təvazökarlıq, əməksevərlik və mərhəmət xüsusiyyətlərini aşılayır. Nağıllar, atalar sözləri, əfsanələr və ailə söhbətləri fağır-füqəra anlayışının kollektiv yaddaşda və mənəvi dünyagörüşdə nə qədər dərin iz qoyduğunu göstərir.
Aşağıdakı kimi bölmək olar:
- Tərbiyəvi aspekt – uşaqlara səbir və əməksevərlik öyrədir
- Mənəvi aspekt – insanpərvərlik, mərhəmət və dürüstlük aşılayır
- Sosial aspekt – yardımlaşma, həmrəylik və birlik hissi formalaşdırır
- Mədəni aspekt – folklor, ədəbiyyat və şifahi ənənələrin davamçısıdır
Bütün bu xüsusiyyətlər göstərir ki, fağır-füqəra anlayışı xalqımızın milli kimliyinin, sosial məsuliyyətinin və mənəvi zənginliyinin əsas dayaqlarından biridir.
Fağır-füqəra ifadəsi Azərbaycan xalqının tarixində, mədəniyyətində və ictimai şüurunda xüsusi yerə malikdir. Bu anlayış cəmiyyətin ən zəhmətkeş, səbirli, təvazökar və saf niyyətli insanlarının obrazını yaradıb və onları daim xalqın mərhəmət, sevgi, dəstək və diqqət obyektinə çevirib. Fağır-füqəra insanlara münasibətdə cəmiyyətin göstərdiyi empatiya, mərhəmət, sosial məsuliyyət və insani dəyərlər xalqımızın milli xarakterinin ayrılmaz hissəsidir. Bu anlayış həm folklorda, həm ədəbiyyatda, həm də gündəlik həyatda daim yaşayır və yeni nəsillərə aşılanır. Fağır-füqəra olmaq təkcə maddi yoxsulluq deyil, həm də mənəvi zənginlik, insanlıq və əxlaqi paklıq deməkdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Fağır-füqəra ifadəsi maddi imkanı zəif, sosial müdafiəsi az olan, ehtiyac içində yaşayan, həm də təvazökar, səbirli, saf ürəkli insanları təsvir edir. Bu anlayış cəmiyyətin ən kövrək və mərhəmətə ehtiyacı olan təbəqəsini əhatə edir.
Hər iki söz ərəb dilindən gəlir. Fağır (faqir) ‘ehtiyac içində olan, kasıb’, füqəra isə bu sözün cəm formasıdır və ‘yoxsullar’, ‘kasıblar’ anlamını verir.
Fağır-füqəra adətən maddi imkanı aşağı, sosial dəstəyə ehtiyacı olan, lakin vicdanlı, səbirli, təmiz ürəkli insanlara deyilir. Bu status yalnız iqtisadi yoxsulluqla deyil, həm də mənəvi keyfiyyətlərlə bağlıdır.
Ədəbiyyat və folklorda fağır-füqəra zəhmətkeş, səbirli, mərd, halal zəhmətlə yaşayan, bəzən qəhrəman, bəzən də aciz, kövrək obraz kimi təqdim edilir. Onlar adətən ədalətin, mərhəmətin, səbrin rəmzidir.
Fağır-füqəra təbəqəsi cəmiyyətin ən kövrək və həssas hissəsidir. Onlar yardıma, sosial dəstəyə ehtiyac duyurlar və çox vaxt həm kollektivin, həm dövlətin himayəsində olurlar.
Tarixi dövrlərdə fağır-füqəra statusu müxtəlif sosial və iqtisadi dəyişikliklərə uyğun olaraq dəyişib. Orta əsrlərdən müasir dövrə qədər onların cəmiyyətdəki rolu daim aktual və əhəmiyyətli olub.
İslamda fağır-füqəra xüsusi diqqət və mərhəmət obyektidir. Sədəqə, yardım və xeyriyyəçilik ənənələri məhz bu təbəqəyə istiqamətlənir və dini baxımdan onların hüquqları müdafiə olunur.
Gündəlik danışıqda fağır-füqəra həm ehtiyacı olan adamı, həm də saf qəlbli, sakit, başqasına ziyanı toxunmayan, insanpərvər şəxsi təsvir etmək üçün istifadə olunur.
Fağır-füqəra insanları səbir, təvazökarlıq, xeyirxahlıq, insanpərvərlik, əməksevərlik kimi dəyərlərin təbliğində və gənc nəslə aşılanmasında nümunə rolunu oynayır.
Müasir dövrdə də fağır-füqəra təbəqəsi cəmiyyətin diqqət və qayğısı obyektidir. Onların sosial müdafiəsi üçün dövlət və müxtəlif qurumlar tərəfindən proqram və layihələr həyata keçirilir, yardımlar göstərilir.
