Fakt : Sözün mənası, Növləri, Rolu

Fakt sözü gündəlik həyatımızdan elmi tədqiqatlara, məhkəmə proseslərindən siyasətə, kütləvi informasiya vasitələrindən sosial mediaya qədər müxtəlif sahələrdə daim işlədilən və hər kəs üçün aydın, anlaşıqlı görünsə də, əslində çox dərin məna yükünə malik bir anlayışdır. İnsan cəmiyyətinin formalaşmasında, tarix yazıçılığında, elmi kəşflərdə və həyatın hər bir sahəsində faktların yeri və əhəmiyyəti danılmazdır. Fakt anlayışının cəmiyyət şüurunda və fərdi qərarvermə prosesində rolu olduqca böyükdür. Hər bir fərd və ya cəmiyyət reallığı dərk etmək, onu təhlil və izah etmək üçün faktlara əsaslanmağa çalışır. Bu baxımdan fakt anlayışı yalnız quru informasiya və ya təsadüfi hadisə kimi deyil, insan düşüncəsinin əsas bünövrəsi, obyektiv bilik və həqiqətin ayrılmaz hissəsi kimi çıxış edir. Faktın cəmiyyətin mədəniyyətində, dilində, hüquq sistemində, elmdə və gündəlik həyatda necə istifadə olunduğunu, onun sosial və fəlsəfi çalarlarını, fakt və fərziyyə, fakt və rəy arasındakı fərqləri anlamaq üçün bu anlayışın dərin araşdırılması vacibdir. Fakt təkcə mövcudluq, hadisə və ya reallıq deyil, eyni zamanda təfəkkür, məntiq və obyektivliyin simvoludur.

Fakt sözünün etimologiyası və tarixi kökləri

Fakt sözü Azərbaycan dilinə əsasən rus və türk dilləri vasitəsilə daxil olub, lakin onun kökü latın dilinin “factum” sözünə gedib çıxır. “Factum” latınca “edilmiş, həyata keçirilmiş”, “gerçəkləşmiş iş, hadisə, əməl” mənasında işlənir. Qərb hüquq və elmi ənənələrində fakt anlayışı çoxdan formalaşıb və həqiqət, sübut, reallıq məfhumları ilə sıx əlaqəlidir. Rus dilində “факт”, ingilis dilində “fact”, fransız dilində “fait” kimi işlədilən bu termin Azərbaycan dilində də tam leksik uyğunluq və semantik dərinlik qazanıb.

Azərbaycan dilində fakt sözü tədricən təkcə hadisə və ya məlumat deyil, obyektiv şəkildə baş vermiş, sübuta yetirilə bilən, yoxlanması və təsdiqi mümkün olan reallıq kimi başa düşülməyə başlayıb. Bu sözün istifadə dairəsi genişləndikcə, onun sosial, hüquqi, elmi və gündəlik həyatdakı rolu da artıb. Faktın müasir anlamı təkcə latın, ərəb və rus dillərindəki semantik qatlarla məhdudlaşmır, həm də Azərbaycan xalqının mentalitetində, eləcə də dilində özünəməxsus iz qoyub.

Faktın əsas xüsusiyyətləri və onun təhlili

Fakt anlayışı obyektivlik, doğruluq və sübutedici güc kimi əsas xüsusiyyətlərlə fərqlənir. Hər hansı bir məlumatın fakt adlandırılması üçün o, bir neçə əsas tələbi ödəməlidir:

1. Obyektiv olmalıdır: Yəni fakt subyektiv təsəvvür və hisslərdən, fərdi rəylərdən asılı deyil, yalnız gerçəkliyə əsaslanır.
2. Yoxlana və təsdiqlənə bilməlidir: Faktın real olub-olmaması müxtəlif mənbələr, sübutlar və obyektiv metodlar vasitəsilə yoxlanmalıdır.
3. Təkzibedilməz olmalıdır: Fakt elə bir hadisə və ya reallıqdır ki, onu inkar etmək və ya təkzib etmək yalnız yeni faktlarla mümkündür.
4. Qısa və konkret olmalıdır: Fakt mücərrəd deyil, spesifik, müəyyən zaman və məkan çərçivəsində baş vermiş konkret hadisə və ya məlumatdır.

Məsələn, “Azərbaycan Respublikasının paytaxtı Bakıdır” cümləsi faktdır. Çünki bu, obyektiv şəkildə sübuta yetirilə bilən, heç kim tərəfindən inkar olunmayan, rəsmi və real bir məlumatdır. “Bakı ən gözəl şəhərdir” cümləsi isə artıq fakt yox, subyektiv rəy və ya dəyərləndirmədir.

Faktın növləri və təsnifatı

Faktlar müxtəlif istiqamətlər üzrə təsnif oluna bilər. Bu, həm faktın istifadə sahəsinə, həm mənbəyinə, həm də təqdimat formasına əsaslanır. Faktların əsas növləri aşağıdakı kimi bölünə bilər:

Bu cədvəl göstərir ki, faktlar müxtəlif sahələrdə fərqli formalarda və məqsədlərlə istifadə edilir. Hər bir sahədə faktın sübutedici qüvvəsi və obyektivliyi vacib şərtdir.

Fakt və fərziyyə

Çox vaxt insanlar fakt və fərziyyə, fakt və rəy, fakt və şayiə anlayışlarını qarışdırırlar. Fakt obyektiv və sübut olunan bir reallıqdır. Fərziyyə isə müəyyən dəlillərə, müşahidələrə əsaslanan ehtimal, fərzi və ya hipotezdir. Fakt sübut olunmuş və inkarı yalnız yeni, daha güclü faktla mümkün olan reallıqdır. Fərziyyə isə hələ təsdiqini tapmamış, doğruluğu sınaqdan keçməyən bir qənaətdir.

Bir faktı fərziyyədən ayırmaq üçün aşağıdakıları nəzərə almaq vacibdir:

• Faktlar əsaslanır: rəsmi mənbə, elmi nəticə, hüquqi sənəd, dəqiq müşahidə və ya şahid ifadəsi
• Fərziyyələr əsaslanır: məntiqi nəticə, fərdi müşahidə, təxmin və ya nəzəriyyə

Məsələn, “Dünən gecə temperatur 0°C-dən aşağı olub” cümləsi meteoroloji müşahidəyə əsaslanırsa fakt sayılır. “Dünən gecə yəqin ki, şaxta olub, çünki bu gün buz var” isə fərziyyədir.

Fakt və rəy, fakt və şayiə arasındakı fərqlər

Fakt və rəy (yəni subyektiv münasibət) arasında ciddi fərq var. Fakt hadisə və ya gerçəklikdir, rəy isə həmin hadisəyə fərdi və ya ictimai yanaşmadır. Fakt: “Azərbaycan dünyada neft hasil edən ölkələrdən biridir.” Rəy: “Azərbaycan neft hasilatında lider ölkədir.” Birinci cümlə dəqiq, obyektiv, sübutolunan, ikinci isə subyektiv, dəyərləndirməyə əsaslanan fikirdir.

Şayiə isə nə fakt, nə də fərziyyədir; ən çox yayılan, dəqiq mənbəyə əsaslanmayan, təsdiqi olmayan məlumat və ya söyləntidir. Yalnız rəsmi təsdiq və ya müşahidə ilə şayiə fakt ola bilər.

Faktın hüquq və məhkəmə proseslərində rolu

Hüquqi sistemdə və məhkəmə proseslərində fakt anlayışının xüsusi çəkisi var. Məhkəmələr istintaq və araşdırma zamanı yalnız sübutlarla təsdiqlənmiş, etibarlı faktlara istinad edirlər. Hüquqi faktlar olmadan heç bir qərar çıxarıla bilməz. Məsələn, “şəxs filan tarixdə müqavilə bağlayıb” faktı notarial təsdiqlə sübuta yetirilirsə, məhkəmə bunu əsas kimi qəbul edir. Yalnız faktların sübuta yetirilməsi hüquqi qərarların obyektivliyini və ədalətliliyini təmin edir.

Hüquqi faktların təsnifatı:

1. Hüquq yaradan faktlar – şəxsiyyətin doğulması, nikah, vətəndaşlıq əldə edilməsi və s.
2. Hüququ dəyişən faktlar – nikahın pozulması, iş yerinin dəyişməsi və s.
3. Hüququ aradan qaldıran faktlar – ölüm, hüquq münasibətinin başa çatması və s.

Hər bir hüquqi statusun tanınması və ya dəyişməsi yalnız müvafiq faktların mövcudluğu ilə mümkün olur.

Elmi araşdırmalarda faktın yeri və əhəmiyyəti

Elmdə faktlar nəzəriyyələrin əsası, tədqiqatların başlanğıc və son nöqtəsidir. Elmi biliklər yalnız sübut olunmuş faktlara əsaslananda etibarlı olur. Elmi metodologiyada hər bir təcrübə, ölçmə, müşahidə və analiz nəticəsində əldə edilən informasiya fakt statusu qazanır. Bu faktlar üzərində nəzəriyyələr qurulur, fərziyyələr yoxlanılır, yeni kəşflər edilir.

Elmi faktların əsas xüsusiyyətləri:

• Təkrar yoxlanıla bilmə
• Obyektivlik və dəyişməzlik
• Beynəlxalq səviyyədə qəbul olunma
• İstənilən şəraitdə təsdiqlənə bilmə

Elm yalnız faktlara əsaslananda inkişaf edir və obyektiv həqiqətə yaxınlaşır.

Faktın kütləvi informasiya və media sahəsində istifadəsi

Media və informasiya məkanında fakt anlayışı xüsusilə vacibdir. Jurnalistika peşəsində faktların doğruluğu və obyektivliyi peşə etikası və ictimai məsuliyyətin əsas dayağıdır. Yalan, şişirdilmiş və ya təsdiqlənməmiş məlumatın yayımlanması həm cəmiyyətə, həm də ayrı-ayrı şəxslərə ziyan vurur. Peşəkar media yalnız faktlara əsaslanmalı, fərziyyə və rəyə yer ayıranda bunu aydın şəkildə göstərməlidir.

Kütləvi informasiya vasitələrində faktların yoxlanılması üçün “faktçekinq” texnologiyaları, sübut toplanması və müxtəlif mənbələrdən təsdiq alınması əsas şərtdir. Yalnız təsdiqlənmiş faktlara əsaslanan xəbərlər ictimai etimadı qazana bilir.

Fakt və təhlil: tənqidi düşüncə və faktlara əsaslanma

Faktlara əsaslanmaq tənqidi və məntiqi düşüncənin əsasıdır. Müasir dünyada informasiya bolluğu içində insanların fərqləri ayırd etməsi, manipulyasiya və dezinformasiyadan qorunması üçün faktların yoxlanması, onların mənbə etibarlılığı və obyektivliyi xüsusilə önəmli rol oynayır. Təhlil prosesində ilk növbədə faktlar toplanmalı, təsdiqlənməli, yalnız bundan sonra nəticə və rəy formalaşmalıdır.

Tənqidi təfəkkür formalaşdırmaq üçün:

1. Hər məlumatı yoxlamaq və mənbə axtarmaq
2. Fərz olunanlarla faktları ayırmaq
3. Yalnız təsdiqlənmiş, obyektiv məlumatlara istinad etmək
4. Faktları müqayisə və təhlil etmək

Bu yanaşma informasiya cəmiyyətinin əsas uğur və inkişaf şərtidir.

Fakt anlayışı yalnız quru və rəsmi bir məlumat deyil, insan təfəkkürünün, mədəniyyətinin, hüququnun və elminin ayrılmaz hissəsidir. Faktlar obyektivlik, reallıq, sübut və həqiqət simvoludur. Onların yoxlanılması, düzgün təqdim edilməsi və dəyərləndirilməsi hər bir fərdin və cəmiyyətin sağlam inkişafı, düzgün qərarvermə, ədalətli hüquq və elmin tərəqqisi üçün vacib şərtdir. Faktlar olmadan heç bir nəzəriyyə, hüquqi hökm, elmi kəşf və ya sosial qərar mövcud ola bilməz. Hər kəsin gündəlik həyatında, işində və münasibətlərində obyektiv faktlara əsaslanması həm şəxsiyyətin, həm də cəmiyyətin inkişafı üçün ən etibarlı yoldur.

Ən Çox Verilən Suallar