Faşist anlayışı XX əsrin ilk yarısında Avropa tarixində və ümumilikdə bəşəriyyətin taleyində dərin izlər buraxan ən təhlükəli və dağıdıcı fenomenlərdən biridir. Faşistlərin adları insan yaddaşına qəddarlıq, zorakılıq, irqçilik və totalitar hakimiyyət simvolu kimi həkk olunub. Bu anlayış təkcə bir siyasi sistem və ya dövləti deyil, həm də bir insan tipini, onun davranışını, ideologiyasını və həyat fəlsəfəsini ifadə edir. Faşistlər tarixə qaranlıq, qanlı və insanlıq əleyhinə cinayətlərlə dolu bir səhifə kimi düşüb. Onların yaratdığı rejimlər milyonlarla insanın faciəsinə, yüzlərlə şəhərin, kəndin, tarixi abidənin, mədəni dəyərlərin məhvinə səbəb olub. Azərbaycanda da faşist obrazı yalnız İkinci Dünya müharibəsinin yox, ümumilikdə insanlıq tarixinin ən faciəli simvollarından biri kimi qəbul edilir. Hər bir azərbaycanlı üçün faşist təkcə ötən əsrdə yaşamış düşmən deyil, həm də sülh, azadlıq və insanlıq ideallarına qarşı yönələn, daim xatırlanmalı və dərs çıxarılmalı bir tarixi reallıqdır.
Faşist sözünün etimologiyası və yaranma prosesi
Faşist anlayışının kökü İtaliyanın XX əsrin əvvəllərindəki siyasi və sosial şəraitində yaranıb. Sözün özü italyanca “fascio” – dəstə, birləşmə, cəmləşmə mənasını daşıyır. 1919-cu ildə Benito Mussolininin rəhbərliyi altında yaradılan “Fascio di Combattimento” adlı təşkilat sonradan İtaliyanın dövlət ideologiyasına çevrilən faşizmin əsasını qoydu. Burada əsas məqsəd millət və dövlət ideyasının fövqəladə dərəcədə üstün tutulması, fərdi maraqların tamamilə kollektivə və dövlətə tabe etdirilməsi idi. İdeologiya qısa müddət ərzində yalnız İtaliyada deyil, Almaniyada, İspaniyada, Macarıstanda və bir sıra digər Avropa ölkələrində yayılaraq özünəməxsus, lakin oxşar xüsusiyyətlərə malik radikal rejimlərin əsasını qoydu.
Faşist termini ilk olaraq Mussolininin tərəfdarlarına aid edilib. Onlar silahlı dəstələr formasında küçə zorakılıqları, siyasi terror və təzyiqlə hakimiyyətə can atırdılar. Qısa müddət ərzində Mussolini və tərəfdarları İtaliyada totalitar rejim quraraq bütün müxalifəti və azad düşüncəni məhv etdilər. Sonrakı illərdə “faşist” sözü digər oxşar ideologiyalara və onların daşıyıcılarına, xüsusilə də Almaniyada Adolf Hitlerin yaratdığı nasistlərə şamil edilməyə başladı.
Faşistlərin ideologiyası və əsas prinsipləri
Faşist ideologiyası dərin şəkildə avtoritarizm, totalitarizm, ultramillətçilik və militarizm elementləri üzərində qurulub. Faşistlər üçün əsas meyar millət və dövlətin maraqlarının hər şeydən üstün tutulmasıdır. Onların əsas prinsiplərinə aşağıdakılar daxildir:
- Dövlətin və liderin şəxsiyyətə, fərdi hüquqlara və azadlıqlara tam nəzarəti
- Milli vahidlik və güclü kollektiv şüur
- Qeyri-italyan və ya qeyri-alman etnik və dini azlıqlara qarşı diskriminasiya, antisemitizm və irqçilik
- Siyasi opponentlərin, azad mətbuatın, sərbəst cəmiyyət və birliklərin tamamilə aradan qaldırılması
- Zorakılıq və hərbi gücə pərəstiş
- Propaganda və ideoloji təbliğat vasitəsilə kütləvi şüurun idarə olunması
Faşistlər fərdi iradəni, şəxsi təşəbbüsü, azad düşüncəni təhlükəli hesab edirdilər. Cəmiyyətdə hər kəsin və hər şeyin dövlətə, liderə və millətə xidmət etməsini tələb edirdilər. Bu ideologiya, xüsusilə nasist Almaniyasında, qeyri-insani cinayətlərin, kütləvi qırğınların, insanlığa qarşı törədilən cinayətlərin əsas səbəblərindən biri oldu.
Faşistlərin hakimiyyətə gəlişi və yayılması
Faşistlərin hakimiyyətə gəlişi ilk dəfə İtaliyada Mussolininin “Roma yürüşü” ilə baş tutdu. 1922-ci ildə Mussolini və silahlı tərəfdarları İtaliyanın paytaxtını zor gücünə ələ keçirib hakimiyyəti ələ aldılar. Bundan sonra İtaliya tam avtoritar dövlətə çevrildi, bütün demokratik institutlar ləğv olundu. Qısa müddətdə faşist ideyaları və praktikaları Avropanın digər ölkələrinə yayıldı. Ən dəhşətli forması isə Almaniyada – nasist partiyasının rəhbəri Adolf Hitlerin hakimiyyətə gəlməsi ilə özünü göstərdi.
Almaniyada faşist ideologiyası, daha doğrusu, nasizm ekstremal irqi nifrət, antisemitizm və ekspansionist siyasət formasında ortaya çıxdı. Hitler və onun tərəfdarları faşist prinsiplərini dövlətin rəsmi siyasətinə çevirdilər. Yəhudilərə, çingenələrə, slavyan xalqlarına və digər azlıqlara qarşı kütləvi qırğınlar, konslagerlər və soyqırımlar həyata keçirdilər.
İspaniyada və bəzi digər Avropa ölkələrində də faşist və faşistə bənzər ideologiyalara əsaslanan hərbi diktaturalar yaranmışdı. Bu, Avropada demokratiyanın və insan haqlarının ciddi böhranına, İkinci Dünya müharibəsinin başlanmasına səbəb oldu.
Faşistlərin psixoloji və sosial obrazı
Faşistlər öz ideoloji mahiyyətlərinə görə cəmiyyətin ən radikal və aqressiv təbəqəsini təmsil edirdilər. Onlar üçün güc, zorakılıq və total nəzarət əsas idarəetmə vasitəsi sayılırdı. Faşistlərin davranışında militarist, tabeedici, iyerarxik münasibət, öz fikrinin yeganə düzgün yol olduğunu qəbul etmə və başqa hər kəsə düşmən kimi baxmaq dominant idi.
Psixoloji baxımdan faşist şəxsiyyəti aqressiya, kollektiv şüurda özünü əritmək ehtiyacı, fərdiyyətə və fərqli olana qarşı dözümsüzlük, emosional soyuqluq və təbliğatın təsirinə meyllilik ilə səciyyələnirdi. Sosial baxımdan isə faşistlər adətən sosial-iqtisadi böhran dövründə ortaya çıxır, xalqın narazılığını və qorxusunu manipulyasiya edərək, kütləni totalitar liderin arxasında birləşdirirdilər.
Faşist rejimlərinin cəmiyyətə və insanlığa təsiri
Faşistlərin hakimiyyəti illərində cəmiyyətə və insanlara vurulan ziyan ölçüyəgəlməzdir. Onların tətbiq etdiyi total nəzarət, azad düşüncənin və fərdi təşəbbüsün məhv edilməsi, repressiyalar, kütləvi həbslər və sürgünlər nəticəsində milyonlarla insan həlak oldu və ya ömürlük əzab içində yaşadı. Faşistlər cəmiyyətə qorxu, şübhə, şikayət və total itaət psixologiyası aşılayırdılar.
Ən böyük insanlıq faciəsi isə Holokost – yəhudilərin, romanların, siyasi opponentlərin və digər azlıqların kütləvi qırğınıdır. Faşist Almaniyasında milyonlarla insan yalnız etnik və ya siyasi mənsubiyyətinə görə məhv edildi. Bu, tarixdə görünməmiş miqyasda bir soyqırımıdır. Faşist rejimləri mədəniyyətə, incəsənətə, elmin inkişafına, ümumilikdə insan sivilizasiyasına böyük zərbə vurdu.
Faşistlərin süqutu və tarixi qiymət
İkinci Dünya müharibəsinin sonuna yaxın faşist rejimləri dünyanın müxtəlif ölkələrində bir-birinin ardınca süqut etdi. 1945-ci ildə faşist Almaniyasının və onun müttəfiqlərinin məğlubiyyəti bəşəriyyət üçün yeni bir mərhələ açdı. Faşistlər beynəlxalq tribunalda insanlıq əleyhinə cinayətlərə görə məsuliyyətə cəlb olundu. Nürnberq prosesində bir çox faşist liderlər ölüm cəzasına və ya ömürlük həbsə məhkum edildi.
Bununla belə, faşizm ideologiyası, onun daşıyıcıları və simvolları təkcə tarixdə deyil, bəzən müasir dünyada da müxtəlif formalarda baş qaldırmağa çalışır. Buna görə də faşistlərin və faşizmin əsl mahiyyəti, faciəvi nəticələri daim öyrənilməli, xatırlanmalı və gələcək nəsillərə ötürülməlidir.
Müasir dövrdə faşist anlayışı və onun təhlükələri
Müasir dövrdə “faşist” termini bəzən siyasi ritorikada, məişət mübahisələrində, müxtəlif ideoloji qarşıdurmalarda istinad və ya ləkələmə vasitəsi kimi işlədilir. Lakin bu termin ciddi və tarixi məna daşıyır, həqiqi faşist ideologiyasının təhlükəsini, insanlığa vurduğu ziyanı unutmaq olmaz. Müasir dünyada irqçiliyin, ekstremizmin, diskriminasiyanın və siyasi radikalizmin bütün formalarına qarşı mübarizə aparmaq faşizmin faciəli nəticələrindən alınan dərslərin tələbi kimi qalır.
Sosioloji və psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, faşist düşüncənin əsas qaynaqları sosial bərabərsizliyin, hüquq və azadlıqların məhdudlaşdırılmasının, ksenofobiyanın və təbliğatın güclü olduğu cəmiyyətlərdə yenidən canlana bilər. Buna görə də faşistlik ideologiyasının və insan tipinin tamamilə aradan qaldırılması üçün maarifçilik, humanizm, bərabərlik, hüquq və azadlıq dəyərlərinin möhkəmləndirilməsi zəruridir.
Faşist və faşistlik haqqında yanlış stereotiplər və miflər
Cəmiyyətdə faşist anlayışı ilə bağlı çoxlu mif və stereotiplər dolaşır. Bəzən insanlar faşistləri yalnız xarici düşmən, müharibə cinayətkarı kimi qəbul edir, lakin unutmaq olmaz ki, faşist tipli düşüncə və davranışlar gündəlik həyatda, siyasətdə, sosial münasibətlərdə də müxtəlif formalarda təzahür edə bilər. Yalnız güc, zorakılıq və intizama kor-koranə itaət prinsipi ilə yaşayan, fərqliliyi və müstəqil düşüncəni rədd edən hər bir şəxs və ya rejim faşist mahiyyəti daşıya bilər.
Elmi və tarixi tədqiqatlar, humanist və bərabərçi yanaşma cəmiyyətin faşistlik və radikalizmdən qorunmasının ən effektiv yoludur. Yalnız kollektiv və fərdi şüurun formalaşdırılması, empatiya və tolerantlıq tərbiyəsi ilə faşist ideologiyasının yenidən baş qaldırmasının qarşısını almaq mümkündür.
Faşist anlayışı və faşistlərin tarixi rolu insanlıq üçün ağır dərs, gələcək nəsillər üçün isə həmişə oyanıq olmaq zərurəti yaradan bir reallıqdır. Faşistlər bəşəriyyətin tarixinə faciəli və qara bir iz kimi həkk olundu. Onların təkcə siyasi və hərbi yox, mənəvi və mədəni dağıntıları da min illər boyu unudulmayacaq. Müasir Azərbaycan cəmiyyətində faşizmə, irqçiliyə və zorakılığa qarşı ümumi mövqe, sülhə, tolerantlığa və azadlığa sədaqət bəşəriyyətin gələcəyi üçün əsas şərtdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Faşist, əsasən XX əsrin əvvəllərində İtaliyada yaranmış və sonradan Avropada yayılan, avtoritar, totalitar və ultramillətçi ideologiyanın daşıyıcısı olan şəxs və ya rejimi ifadə edir. Bu anlayış ilk dəfə Mussolininin rəhbərlik etdiyi faşist hərəkatında meydana gəlib.
Faşistlərin ideologiyası dövlətin və liderin fövqəladə gücünü, fərdi hüquq və azadlıqların məhdudlaşdırılmasını, millətçiliyi, militarizmi, siyasi opponentlərə qarşı zorakılığı və kollektiv intizamı əsas götürür.
Faşistlər ilk dəfə İtaliyada, sonra Almaniyada (nasistlər), İspaniya və bəzi digər Avropa ölkələrində XX əsrin birinci yarısında hakimiyyətə gəlmiş, totalitar rejimlər qurmuşlar.
Faşistlər adətən aqressiv, zorakı, kollektiv iradəyə kor-koranə tabe olan, fərqliliyi və müstəqil düşüncəni rədd edən, gücə və intizama pərəstiş edən şəxslər kimi xarakterizə olunur.
Faşist rejimləri milyonlarla insanın ölümünə, kütləvi repressiyalara, soyqırımlara, insan hüquqlarının tapdanmasına və cəmiyyətin qorxu və itaət psixologiyasına məruz qalmasına səbəb olub.
Çünki faşistlər irqçilik, diskriminasiya, zorakılıq, insan hüquqlarının məhdudlaşdırılması, total nəzarət və aqressiv militarizmi dövlət siyasətinə çevirirlər. Bu isə insanlığa böyük fəlakət gətirib.
Bəli. Faşizm İtaliyada yaranmışdı, nasizm isə Almaniyada Hitler rəhbərliyi altında inkişaf etmiş, ekstremal irqçilik, antisemitizm və ekspansionizmə daha çox üstünlük vermişdi.
İkinci Dünya müharibəsinin sonunda faşist rejimləri məğlub edildi. Mussolini, Hitler və digər faşist liderlər ya öldürüldü, ya da beynəlxalq tribunalda insanlıq əleyhinə cinayətlərə görə mühakimə olundular.
Müasir dövrdə faşist anlayışı irqçilik, siyasi radikalizm, totalitarizm və insan hüquqlarına qarşı yönəlmiş hər hansı ideologiya və ya davranış formasını qınamaq üçün istifadə olunur.
Faşizmin qarşısının alınması üçün humanizm, tolerantlıq, bərabərlik, hüquq və azadlıq dəyərləri, maarifçilik və tənqidi düşüncə cəmiyyətdə gücləndirilməli, radikalizmin bütün formalarına qarşı ictimai və dövlət səviyyəsində tədbirlər görülməlidir.
