Fəhm: Etimologiyası, Leksik İnkişafı

İnsan zehninin ən sirli qabiliyyətlərindən biri anlamaq, yəni fəhm etmək gücüdür. Bu sözün kökü ərəb dilindəki “fahm” felindən gəlir və “daxilinə nüfuz etmək, mahiyyəti dərk etmək” mənası daşıyır. Azərbaycan türkcəsində fəhm konkret məlumatı yadda saxlamaqdan fərqli olaraq, faktlar arasındakı əlaqələri görmək, məna qatlarını çıxarmaq, nəticə çıxarmaq bacarığı kimi başa düşülür. Məsələn, riyaziyyat dərsində formul əzbərləyən şagirdlə, formulun niyə belə qurulduğunu anlayan şagird arasında məhz fəhm səviyyəsində fərq var. Kognitiv psixologiya bu fenomeni “dərin emal” adlandırır və uzunmüddətli yaddaşın davamlılığı üçün əsas şərt sayır. Klassik təhsil sistemində “dərsi fəhm etmədinsə, öyrənməmisən” fikri nə qədər sərt səslənsə də, təcrübə göstərir ki, anlamadan əzbərlənən bilik zamanla silinir. Rəqəmsal çağda informasiyanın saniyələr içində əlçatan olduğu bir dövrdə isə fəhm təkcə akademik müvəffəqiyyət deyil, həm də karyera çevikliyi, sosial intellekt və innovasiya yaradıcılığı üçün təməl rolunu oynayır. Beynin sinaptik plastisiyası elə qurulub ki, əlaqələri axtaran, suallar verən, səbəb-nəticə bağlarını təhlil edən şəbəkələr daha güclü sinir yolları formalaşdırır. Fəhm eyni zamanda psixoloji rahatlığın mənbəyidir: insan hadisələrin məntiqini gördükcə qeyri-müəyyənlik qorxusu azalır və qərarvermə prosesi optimallaşır. Deməli, fəhm həm individual, həm də kollektiv səviyyədə rifah üçün strateji intellektual sərmayədir.

Fəhm anlayışının etimologiyası və leksik inkişafı

Fəhm ərəb dilində “fəhmə” kökündən yaranıb, “fəhmun” isim forması “dərin anlayış” deməkdir. Orta əsr mənbələrində “fiqh” və “fəhm” sözləri bir-birini tamamlayan terminlər kimi çəkilir; birincisi şəriət qaydalarının rasional təhlili, ikincisi isə ümumi anlam qabiliyyəti kimi şərh olunur. Azərbaycan türkcəsinə keçid dövründə söz həm dini, həm bədii kontekstdə yer aldı. Xaqani Şirvani şeirlərində “fəhm ilə fikri birləşdirmək” formulunu istifadə edir.
XIX əsrdə Mirzə Fətəli Axundzadənin satirasında “savadlı, lakin fəhmsiz molla” obrazı savad-fəhm dichotomiyasını ortaya qoyur. XX əsrin ortalarından etibarən fəhm daha çox “anlayışlılıq” sinonimi kimi gündəlik danışığa nüfuz edir. Məişət nitqində “sən çox fəhmli adamsan” cümləsi mühakimə qabiliyyətini tərifləyir.

Kognitiv elmdə fəhm: model və nəzəriyyələr

Kognitiv psixologiyada fəhm “schema theory” çərçivəsində izah edilir: yeni məlumat beynin mövcud sxemləri ilə uyğun gələndə inteqrasiya sürətli olur. Sxemlər çatışmırsa, beyin ya yenisini yaradır, ya da köhnəni dəyişir; bu proses “akıllaşdırma” adlanır.
Nevroloqlar prefrontal korteks və hipokamp arasındakı əlaqəni fəhm üçün əsas sayırlar. Prefrontal korteks diqqəti yönəldir, hipokamp isə məlumatı kontekstləşdirir. MRI tədqiqatlarında bir mövzunu “tam anladığını” deyən subyektlərdə bu iki mərkəzin aktiv sinxronluğu qeydə alınıb. Aktivlik dərəcəsi nə qədər yüksəkdirsə, uzunmüddətli xatırlama bir o qədər sabit olur.

Təhsildə fəhm strategiyaları

Konstruktivist pedaqogika “sual-cavab” və “problem həlli” metodlarını fəhm dərinliyini artıran əsas texnikalar kimi təqdim edir. Müəllim faktı hazır şəkildə deyil, istiqamətləndirici ipucu kimi verəndə şagird bunu öz biliyi ilə əlaqələndirir və məna qurur.
STEM fənlərində “Feynman metodu” – “öyrəndiyini dörd yaşlı uşağa izah et” prinsipi – fəhm yoxlama aləti kimi işləyir. Tələbə sadələşdirə bilmirsə, deməli, mövzunu sadəcə əzbərləyib. Jurnallarda yayımlanan meta-analizlər göstərir ki, belə metodlarla tədris olunan qruplarda test nəticələri 15–18 faiz yüksəkdir.

İdarəetmə və iş mühitində fəhm mədəniyyəti

Korporativ sahədə “understanding culture” konsepsiyası qərarvermə prosesində yalnız məlumat axışını deyil, onun mənalandırılmasını da strukturlaşdırır. Google “Why, What, How” çərçivəsi ilə layihə başlanğıcında çalışanların fəhm səviyyəsini kalibrləyir.
İç korporativ treninglərdə “simulyasiya senariləri” üstünlük qazanıb: əməkdaş real bazar ssenarisini canlandıran oyun mühitində riskləri və nəticələri analiz edir. Sonrakı “debrief” sessiyası fərdi fəhm boşluqlarını üzə çıxarır, həmin boşluqları logistika xəritəsinə çevirir.

Sosial intellekt və empatik fəhm

Empatiya başqasının duyğularını qavramaqdır, lakin fəhm bu qavrayışın məntiqi analizini təmin edir. Psixiatriyada “mentalization” termini də bu prosesi təsvir edir: şəxs qarşısındakının hərəkət motivlərini şüurlu şəkildə təhlil edir.
Neurolinqvistik tədqiqatlarda sağ temporoparietal birləşmə zonasının aktivliyi yüksək empatik fəhmə işarə edir. Bu aktivlik aşağı olanda emosional reaksiya qalır, lakin davranış motivini interpretasiya zəifləyir və kommunikasiya konfliktləri artır.

Süni intellektdə “maşın fəhmi” anlayışı

AI tədqiqatçıları “machine understanding” terminini təbii dilin semantik təhlili və kontekst adaptasiyası üçün işlədirlər. Transformer arxitekturaları mətnin daxili əlaqələrini statistik ehtimallarla modelləşdirərək insan fəhmindən ilham alır.
Lakin hələlik dərin öyrənmə modelləri simbolik bilik bazasına sahib deyillər; onlar məlumatı ehtimal şəbəkəsi kimi şərh edir, lakin “niyə” sualına konseptual cavab verməkdə məhduddur. Alimlər “neurosymbolic AI” inteqrasiyasını “maşın fəhmində” növbəti addım sayırlar.

Dil, metafor və fəhm

Metafor anlayışı mürəkkəb fikirləri tanış struktura köçürməklə fəhm prosesini sürətləndirir. Lakoff–Johnson nəzəriyyəsi göstərir ki, abstrakt kateqoriyalar (“Zaman puldur”, “Həyat yoludur”) sürətli mənalandırma üçün fikri xəritələr yaradır.
Azərbaycan poeziyasında “söz dənizi”, “fikir günəşi” kimi metaforlar kompleks duyğunu bir anlıq vizuallaşdırır. Bu simvollar sayəsində oxucu informasiyanı həm emosional, həm rasionallıq şəbəkəsində tez inteqrasiya edir.

Fəhm və məntiqi xətalar

Duyğuların həddən artıq iştirakı bəzən fəhm prosesini “kognitiv qərəzlər” vasitəsi ilə təhrif edir. “Təsdiq qərəzi” insanı yalnız mövcud fikirlərini dəstəkləyən məlumatı toplamağa sövq edir, nəticədə dərin anlayış bloklanır.
Məntiq metodologiyası “sokratik sual” texnikası ilə qərəzi azaldır: hər iddianın əksini təsəvvür etmək, sübut tələb etmək və alternativ izahları yoxlamaq. Bu metod hər bir fərdin fəhm sferasını daraltmadan genişləndirir.

| Kontekst | Fəhm tərifi | Ölçmə üsulu | İmkan və məhdudiyyət |
| Akademik | Faktları əlaqələndirmə, nəticə çıxarma | Açıq sual, Feynman metodu | Dərin biliyi sabitləşdirir, zaman alır |
| İş mühiti | Strateji məqsədlərlə məlumatı birləşdirmə | Simulyasiya, KPI təsnifatı | Qərar keyfiyyətini artırır, resurs tələb edir |
| Sosial | Emosional və motivasiya analiz | Empatiya testləri, reflektiv dinləmə | Konflikt riskini azaldır, subyektivdir |
| Süni intellekt | Semantik əlaqələri probabilistik modelləşdirmə | Dil modellərinin BLEU, F1, factual eval | Sürət və miqyas yüksəkdir, dərin semantika məhduddur |

Fəhm sözünün semantik spektri geniş, funksional yelpazəsi dərin və çoxşaxəlidir. O, insan zehnində məlumatı sadəcə toplayan deyil, strukturlaşdırıb mənalandıran mexanizmdir. Etimoloji köklərdən tutmuş müasir nevroloji tədqiqatlara qədər bütün dəlillər göstərir ki, fəhm sinir plastisiyasını gücləndirir, həm uzunmüddətli yaddaşı, həm də problemlərin kreativ həllini dəstəkləyir. Təhsil sahəsində fəhmə yönəlmiş strategiyalar şagirdləri əzbərləmə yükündən azad edib məntiqi düşünməyə sövq edir; iş dünyasında isə informasiya bolluğunu rəqabət üstünlüyünə çevirir. Sosial ölçüdə empatik fəhm konfliktləri yumşaldır, mədəni dialoqun keyfiyyətini yüksəldir. Süni intellekt hələlik insan dərinliyinə çatmasa da, fəhm prinsiplərindən ilhamlanaraq dillə əlaqəli tapşırıqlarda heyrətamiz nəticələr göstərir. Metafor və riyazi model kimi alətlər isə abstrakt reallıqları daha tez dərk etməyə yardım edir. Qərəzlər və emosional təhriflər fəhm prosesini çətinləşdirsə də, sokratik suallar və kritik təhlil bu maneələri aşmağın effektiv yoludur. Nəticədə fəhm biliklər arasındakı körpüdür; həmin körpü olmadan informasiya qüllələrimiz bir-birindən təcrid olunmuş qalalar kimi boş durardı. Dilimizdə “fəhmli insan” tərifi yalnız ağıllı deyil, həm də əlaqələri görən, məzmunu mənalandıran, yəni düşüncə ilə hissi tarazlayan şəxsiyyət obrazını ifadə edir.

Ən Çox Verilən Suallar