Azərbaycan dilində feil bağlaması (feili bağlama, zərf şəkilli feil) — hərəkətin əsas feil ilə əlaqəsini göstərən, əməlin zaman, ardıcıllıq, səbəb, məqsəd, şərt və başqa müxtəlif münasibətlərini bildirən feil növüdür. Feil bağlamaları, adətən, əsas feil ilə bağlı olaraq cümlədə zaman, səbəb, məqsəd, şərt və sair münasibətləri aydınlaşdırmaq üçün işlədilir. Feili bağlamalar adətən “bağlama şəkilçisi” adlanan xüsusi şəkilçilərlə düzəlir. Başqa sözlə, feili bağlama şəkilçiləri feillərdən yeni, qeyri-müstəqil, cümlədə zərf vəzifəsində çıxış edən sözlər düzəldir və həmin sözlər əsas feillə məna baxımından bağlı olur.
Feili Bağlama Şəkilçilərinin Ümumi Xüsusiyyətləri
Feil bağlamalarının Azərbaycan dilindəki əsas xüsusiyyətləri:
- Müstəqil fel şəklində işlənmirlər: Öz-özünə, cümlədə yalnız feil bağlaması işlənə bilməz, həmişə əsas felə (cümlənin xəbərlərinə) bağlı olur.
- Zərf vəzifəsində çıxış edir: Feil bağlaması cümlədə ən çox hərəkətin həyata keçmə şəklini, zamanını, səbəbini və s. bildirir və adətən zərf rolunda işlənir.
- Feil kökünə əlavə olunan şəkilçilərlə düzəlir: Onlar müəyyən şəkilçilərlə feillərdən düzəldilir.
- Cümlədə təsriflənmir, şəxs və zaman bildirə bilmir: Ancaq əsas feillə məna əlaqəsi yaradır.
- Bir cümlədə çoxsaylı feil bağlaması ola bilər: Cümlədə hərəkətin ardıcıllığını, şəklini, səbəbini və s. bildirən bir neçə bağlama işlədilə bilər.
Feili Bağlama Şəkilçilərinin İstifadə Məqsədi
Feili bağlama şəkilçiləri danışıq və yazıda fikir ardıcıllığını, hərəkətlər arasında məntiqi əlaqəni, vaxt, səbəb, məqsəd, şərt və sair münasibətləri göstərmək üçün istifadə olunur. Onların köməyi ilə mətn və nitq daha canlı, məntiqi və axıcı olur.
Azərbaycan dilində feil bağlama şəkilçiləri vasitəsilə qurulmuş söz və ifadələr cümlədə əsasən aşağıdakı münasibətləri bildirir:
- Zaman (hansı zamanda, nə vaxt?)
- Ardıcıllıq (nədən sonra?)
- Səbəb (nəyə görə?)
- Məqsəd (nə üçün?)
- Şərt (hansı şərtlə?)
- Hal və tərz (necə?)
- Müqayisə və yanaşma (nəyə bənzər?)
Feili Bağlama Şəkilçilərinin Növləri
Azərbaycan dilində feil bağlaması şəkilçiləri əsasən altı əsas qrupda toplanır. Bunlar:
- -araq/-ərək
- -ıb/-ib/-ub/-üb
- -dıqca/-dikcə/-duqca/-dükcə
- -madan/-mədən
- -danda/-dəndə/-dan/-dən
- -ınca/-incə/-unca/-üncə
Aşağıda hər biri haqqında ətraflı izah və nümunələr verilmişdir.
“-araq/-ərək” Feili Bağlama Şəkilçisi
Bu şəkilçi hərəkətin eyni zamanda və paralel həyata keçirilməsini, ardıcıllıq və hal münasibətlərini bildirir. Əsasən, hərəkətin həyata keçmə şəklini izah edir.
Quruluşu:
Fel kökü + -araq/-ərək
Hansı səs varsa, ona uyğun formada gəlir:
-ara-, -ərə-
Nümunələr:
- Oxuyaraq öyrənmək asandır.
- Gülərək danışmaq gözəldir.
- Qaçaraq dərsə çatdı.
- Yazaraq fikrini izah etdi.
Bu bağlama ilə əsas fel arasında “necə?” sualı qoymaq mümkündür.
“-ıb/-ib/-ub/-üb” Feili Bağlama Şəkilçisi
Bu şəkilçi ardıcıllıq, keçmiş zamanda hərəkətin baş verdiyini və əsas feildən əvvəl icra olunduğunu bildirir.
Quruluşu:
Fel kökü + -ıb/-ib/-ub/-üb
Müvafiq səsə görə formalaşır.
Nümunələr:
- Dərsini yazıb getdi.
- İşini bitirib çıxıb getdi.
- Qapını bağlayıb yola düşdülər.
- Oxuyub yuxuya getdi.
Bu şəkilçi ilə hərəkətlər arasında “nə edərək?” və “necə?” sualı qurula bilər, ardıcıllıq hiss olunur.
“-dıqca/-dikcə/-duqca/-dükcə” Feili Bağlama Şəkilçisi
Bu şəkilçi hərəkətin davamlılığını, zaman, ardıcıllıq və bəzən şərt mənası bildirir.
Quruluşu:
Fel kökü + -dıqca/-dikcə/-duqca/-dükcə
(“-maq/-mək” infinitiv forması çıxarılır.)
Nümunələr:
- Oxuduqca anlayırsan.
- Danışdıqca maraqlanırdı.
- Büyüdükcə ağıllanırıq.
- Yazdıqca fikri aydınlaşır.
Bu şəkilçi cümlədə “nə vaxt?”, “necə?” suallarını cavablayır, davamlılıq bildirir.
“-madan/-mədən” Feili Bağlama Şəkilçisi
Bu şəkilçi “-mA” inkarlıq şəkilçisi ilə düzəlir və əsasən inkarlıq, yəni hərəkətin edilmədən başqa hərəkətin baş verdiyini göstərir.
Quruluşu:
Fel kökü + -madan/-mədən
Nümunələr:
- Düşünmədən danışmaq olmaz.
- İcazə almadan getdi.
- Yemək yemədən işə getdi.
- Oxumadan yazmaq düzgün deyil.
Cümlədə “necə?”, “nə etmədən?” sualına cavab verir.
“-danda/-dəndə/-dan/-dən” Feili Bağlama Şəkilçisi
Bu şəkilçi əsasən zaman və səbəb bildirir, “-danda/-dəndə” forması ilə daha çox zaman, “-dan/-dən” ilə isə səbəb və ardıcıllıq mənası verir.
Quruluşu:
Fel kökü + -danda/-dəndə/-dan/-dən
Nümunələr:
- Dərs başlayandan (başlayandan sonra) müəllim gəldi.
- Yağış yağandan yol palçıqlı oldu.
- Gələndən (gələndən bəri) bu yana hər şey dəyişib.
- Oxuyandan sonra istirahət et.
“-ınca/-incə/-unca/-üncə” Feili Bağlama Şəkilçisi
Bu şəkilçi əsasən “nə vaxt?” sualına cavab verir və hərəkətin baş verdiyi zamanı bildirir.
Quruluşu:
Fel kökü + -ınca/-incə/-unca/-üncə
Nümunələr:
- Evə gəlincə mənə xəbər ver.
- Qapı açılanda içəri keçdi.
- Dərs başlayınca susdu.
- Oyanınca səhər açıldı.
Feili Bağlama Şəkilçilərinin İstifadəsində Qrammatik Qaydalar
Feil bağlamalarının istifadəsində aşağıdakılar mühümdür:
- Kök və şəkilçi uyğunluğu: Feil kökü və şəkilçi arasında səs uyğunluğu olmalıdır.
- Bağlamanın tərzi: Bəzi şəkilçilər yalnız müəyyən məna ilə işlədilə bilər.
- Cümlədə yer: Feili bağlama əsas felin qarşısında və ya cümlənin əvvəlində/ortasında yerləşə bilər.
- Bağlama və əsas fel: Eyni cümlədə bir neçə feili bağlama ola bilər.
Feili Bağlama və Zərf Arasındakı Fərq
Feili bağlama ilə sırf zərf arasında fərq ondan ibarətdir ki, feili bağlama həmişə fel kökünə şəkilçi artırmaqla düzəlir və hərəkət bildirir. Zərflər isə əsasən hərəkətin necə baş verdiyini bildirən müstəqil nitq hissəsidir və feil kökündən düzəlmir.
Məsələn:
- Qaçaraq gəldi (feili bağlama)
- Sürətlə gəldi (zərf)
Feili Bağlama Şəkilçiləri və Onların Cümlədə Funksiyası
Feili bağlamalar cümlədə müxtəlif sintaktik funksiyaları yerinə yetirə bilər. Ən çox zərfliyin üzvü kimi çıxış edir, lakin bəzən təyin və xəbər vəzifəsində də istifadə oluna bilər.
Feili Bağlamaların İfadə Etdiyi Məna Nüansları
Eyni bağlama şəkilçisi müxtəlif cümlə kontekstlərində müxtəlif məna çalarları ifadə edə bilər: zaman, ardıcıllıq, səbəb, məqsəd, şərt, hal, müqayisə və s. Bu nüansların mənimsənilməsi Azərbaycan dili qrammatikasının praktik istifadəsi üçün vacibdir.
Müxtəlif Dillərdə Feili Bağlama
Feil bağlaması Azərbaycan və digər Türk dillərində geniş yayılmış qrammatik kateqoriyadır. Onlar xüsusilə Türkiyə türkcəsində (bağ-fiil), Qazax, Qırğız, Türkmən, Başqırd və digər türk dillərində də analoji şəkilçilərlə işlədilir.
Feili Bağlama və Feili Sifət/Fəilimsilər
Feili bağlamalar feilimsilərdən biri hesab olunur. Azərbaycan dilində feilimsilər əsasən üç yerə bölünür:
- Feili sifət (sifət şəkilli fel)
- Feili bağlama (zərf şəkilli fel)
- Feili isim (isim şəkilli fel — məsdər)
Feili bağlama bu kateqoriyada əsasən zərf vəzifəsində olur, felə bağlanır, amma cümlədə əsas üzv olmur.
Feili Bağlama Şəkilçilərinin İfadə Etdiyi Qrammatik Münasibətlər və Sual Tipikləri
| Bağlama şəkilçisi | Əsas mənası | Cümlədə verdiyi sual | Nümunə |
|---|---|---|---|
| -araq/-ərək | Paralel hərəkət/hal | Necə? | Oxuyaraq yazdı |
| -ıb/-ib/-ub/-üb | Ardıcıllıq/keçmiş | Nə edib? | Yuyub getdi |
| -dıqca/-dikcə | Davamlılıq | Nə vaxt? | Gördükcə sevindi |
| -madan/-mədən | İnkar, etmədən | Nə etmədən? | Soruşmadan çıxdı |
| -ınca/-incə | Zaman | Nə vaxt? | Gəlincə dedi |
| -dan/-dən/-danda | Zaman/səbəb | Nədən sonra? | Oxuyandan sonra dinlədi |
Feili Bağlama ilə Qurulan Mürəkkəb Cümlələr
Feil bağlaması ilə mürəkkəb cümlələr qurmaq, dilin yazı və nitq zənginliyini artırır, ifadə imkanlarını genişləndirir. Ədəbiyyatda, publisistikada, gündəlik yazışmada feil bağlamasından aktiv istifadə olunur.
Məsələn:
- İşə tələsərək səhv etdi.
- Onu görüb sevindi.
- Xəbəri eşidəndə inanmadı.
Feili Bağlama Şəkilçiləri və Dildə Yaradıcı İstifadə
Feil bağlamalar həm bədii, həm elmi, həm də məişət dilində funksional və yaratıcı istifadə olunur. Müxtəlif üslub və janrlarda məna dərinliyi və ardıcıllıq yaratmaq üçün istifadə edilir.
Feili Bağlama Şəkilçilərinin İstifadəsində Yol Verilən Səhvlər
- Bağlama şəkilçisinin feil kökünün düzgün seçilməməsi
- Zaman və hal münasibətinin yanlış verilməsi
- Bağlamanın əsas felə uyğun gəlməməsi
- Bağlamadan sonra şəxs əvəzliyi və ya başqa felin ardıcıl düzülməsi zamanı sintaktik uyğunsuzluq
Bu tip səhvlərdən qaçmaq üçün cümlə quruluşuna, feil kökünə və şəkilçinin fonetik uyğunluğuna diqqət yetirmək lazımdır.
Feili Bağlama Şəkilçilərinin Mətn və Nitqdə Roluna Misallar
- Elmi mətnlərdə: Arayış verərək, sübut göstərərək, nəticəyə gəlincə…
- Bədii ədəbiyyatda: Yuxuya dalıb arzularında gəzir, gülərək sevinirdi…
- Danışıqda: Gecikmədən gəl, oxuyub istirahət elə…
Əsas Feili Bağlama Şəkilçiləri və İstifadə Nümunələri
| Şəkilçi | Quruluş | İfadə etdiyi məna | Nümunə cümlə |
|---|---|---|---|
| -araq/-ərək | gəl-ərək, gül-ərək | Paralel hərəkət, hal | Gülərək danışdı |
| -ıb/-ib/-ub/-üb | oxu-yub, gəz-ib | Ardıcıllıq, zaman | Oxuyub getdi |
| -dıqca/-dikcə | art-dıqca, gül-dükcə | Davamlılıq | Gördükcə sevinir |
| -madan/-mədən | bax-madan, soruş-madan | İnkar, etmədən | Düşünmədən danışma |
| -ınca/-incə | gəl-incə, çat-ınca | Zaman | Evə çatınca zəng et |
| -dan/-dən | başla-yandan, gəl-əndən | Zaman, səbəb | Dərs başlayandan gəldi |
Feili bağlama şəkilçiləri Azərbaycan dilinin sintaksis və morfologiyasında mühüm yer tutur. Onlar dilin yazı və danışıq üslubunu zənginləşdirir, fikrin ardıcıllığını və məntiqi əlaqəsini təmin edir. Fərqli üslub və janrlarda feili bağlama şəkilçilərinin düzgün və yaradıcı istifadəsi nitqin gözəlliyini və dəqiqliyini artırır.
Ən Çox Verilən Suallar
Feili bağlama – feillərdən feil kökünə xüsusi şəkilçi əlavə etməklə düzələn, cümlədə zərf vəzifəsində işlənən, hərəkətin şəklini, səbəbini, zamanını, məqsədini və ya ardıcıllığını bildirən qeyri-müstəqil feil formasıdır.
Azərbaycan dilində əsas feili bağlama şəkilçiləri bunlardır: -araq/-ərək, -ıb/-ib/-ub/-üb, -dıqca/-dikcə/-duqca/-dükcə, -madan/-mədən, -dan/-dən/-danda/-dəndə, -ınca/-incə/-unca/-üncə.
Feili bağlama şəkilçiləri cümlədə əsas feillə məna əlaqəsi yaradır, hərəkətlərin zaman, ardıcıllıq, səbəb, şərt və tərz münasibətlərini bildirir, cümlədə zərfliyin rolunu yerinə yetirir.
Feili bağlama zərf vəzifəsində çıxış edir, əsas felə bağlı olur və şəxs, zaman bildirə bilmir. Feili sifət isə sifət kimi işlənir, ismi təyin edir və şəxs, zaman bildirə bilər.
Feili bağlama cümlədə əsas felin qarşısında və ya əvvəlində yerləşə bilər. O, əsas felin tamamlanma tərzini, ardıcıllığını, səbəbini və digər münasibətləri bildirir. Məsələn: ‘Düşünmədən danışdı’, ‘Oxuyub getdi’.
Feil kökü və şəkilçi arasında səs uyğunluğu Azərbaycan dilinin ahəng qanununa əsaslanır. Məsələn, ‘oxumaq’ felindən ‘oxuyaraq’, ‘gülmək’ felindən ‘gülərək’, ‘getmək’ felindən ‘gedəndən sonra’ düzəlir.
Bəli. Feili bağlamalar bir neçə əsas və köməkçi hərəkətin məntiqi ardıcıllıq və səbəb-nəticə əlaqəsini göstərmək üçün mürəkkəb cümlələrdə tez-tez istifadə olunur.
Əsasən ‘necə?’, ‘nə edərək?’, ‘nə vaxt?’, ‘nə etmədən?’, ‘nə olduqda?’ və s. sualları feili bağlamaya uyğun qurmaq olar.
Bəli, feili bağlama yalnız fel kökünə və ya fel əsasına aid olan xüsusi şəkilçilərlə düzəlir və başqa nitq hissələrindən əmələ gəlmir.
Ən çox buraxılan səhvlər: feil kökünə uyğun olmayan şəkilçinin seçilməsi, əsas və bağlama feil arasında məna uyğunsuzluğu, cümlədə zaman ardıcıllığının pozulması və ahəng qanununa əməl edilməməsidir.
