Feili Birləşmələr: Azərbaycan Dilində Quruluşu, Növləri

Azərbaycan dili qrammatikasında feili birləşmələr — iki və ya daha çox sözün (adətən fel və köməkçi sözün) birləşib birlikdə bir hərəkəti, halı və ya vəziyyəti ifadə etdiyi sabit və ya yarı-sabit dil vahidləridir. Feili birləşmələr əsasən əsas fel və köməkçi fel, feilimsilər və müxtəlif tipli söz birləşmələrindən ibarət olur. Onlar cümlədə ya müstəqil xəbər, ya da digər sintaktik funksiyaları yerinə yetirir. Feili birləşmələr nitqin canlılığını, ifadəliliyini və məna dəqiqliyini artıran, həm şifahi, həm yazılı üslubda geniş istifadə olunan qrammatik konstruksiyalardır. Bu birləşmələr dilimizdə söz ehtiyatının zənginləşməsində, yeni mənaların yaradılmasında, mətnin axıcılıq və rəngarəngliyinin təminində mühüm rol oynayır.

Feili birləşmələrin əsas xüsusiyyətləri

Feili birləşmələrin əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:

• İki və ya daha artıq sözdən (əsasən fel və köməkçi sözlərdən) ibarət olur.
• Cümlədə vahid bir məna daşıyır və adətən birlikdə dəyişir, təsriflənir və ya zaman-şəxs şəkilçiləri qəbul edir.
• Bəzən birgə işlənən sözlər ayrılmaz olur (sabit), bəzən isə daha sərbəst, fərqli komponentlər ala bilər.
• Feili birləşmələr cümlədə əsasən xəbər funksiyasını yerinə yetirir, bəzən isə başqa cümlə üzvlərində (tamamlıq, təyin, zərflik və s.) işlənə bilər.
• Onların tərkib hissələri leksik və ya qrammatik köməkçi ola bilər.

Feili birləşmələrin yaranma yolları

Feili birləşmələr əsasən aşağıdakı yollarla yaranır:

• Əsas fel + köməkçi fel (məsələn: baxmaq + etmək = baxmaq etmək)
• Feilimsilərin köməkçi sözlərlə birləşməsi (məsələn: gəlməkdə olmaq)
• Fel + ön söz, bağlayıcı və ya digər köməkçi element (məsələn: daxil olmaq, qeyd etmək, yola salmaq)
• Sabit söz birləşməsi şəklində: məcazi və frazeoloji feili birləşmələr (məsələn: gözə çarpmaq, qulaq asmaq, başa düşmək)

Bu yolla yaranan birləşmələrdə adətən bir əsas məna daşıyan hissə (feil), bir də qrammatik və ya əlavə məna verən köməkçi hissə olur.

Feili birləşmələrin növləri

Azərbaycan dilində feili birləşmələri əsasən aşağıdakı növlərə bölmək mümkündür:

Köməkçi fellə düzələn feili birləşmələr

Bu tip birləşmələrdə əsas feil və ona köməkçi fel (etmək, olmaq, eləmək, qalmaq, gəlmək və s.) birləşir. Feilimsilər və ya isim+köməkçi fel birləşmələri də bu qrupa daxildir.

Nümunələr:

• Qeyd etmək
• Fikrini bildirmək
• Təklif vermək
• Dəyişməkdə olmaq
• Dərs oxumaq
• Cəhd göstərmək

Köməkçi fellər birləşmədə əsas hərəkətin zamanını, şəxsini, şərtini və ya başqa qrammatik münasibətini bildirir.

Sabit və frazeoloji feili birləşmələr

Bu birləşmələrdə sözlər bir-biri ilə sabitləşir və bəzən məcazi məna alır. Onlar sözün birbaşa leksik mənası ilə yox, məcazi, obrazlı mənası ilə işlədilir.

Nümunələr:

• Gözə çarpmaq (fərqlənmək)
• Qulaq asmaq (dinləmək)
• Başa düşmək (anlamaq)
• Yola salmaq (vidalaşdırmaq)
• Əl atmaq (başlamaq)
• Baş çıxarmaq (bacarmaq)
• Qol-qanad vermək (dəstək olmaq)

Frazeoloji feili birləşmələr bədii üslubda, danışıq və publisistik dildə geniş yayılıb.

İsim + köməkçi fel birləşmələri

Bu növ feili birləşmələrdə isim və köməkçi fel birləşərək yeni məna bildirir.

Nümunələr:

• Təsir etmək
• Hərəkət etmək
• Təkid etmək
• Nəzarət etmək
• Zərbə vurmaq
• Dəstək olmaq

İsim+fel birləşmələrində köməkçi fel adətən qrammatik və ya məcazi məna verir.

Feilimsilərlə qurulan birləşmələr

Feilimsilər (feili isim, feili sifət, feili bağlama) köməkçi sözlərlə birləşərək feili birləşmələr yaradır. Bu, adətən, hərəkətin müxtəlif cəhətlərini, zaman və şəxsini dəqiqləşdirməyə xidmət edir.

Nümunələr:

• Gəlməkdə davam etmək
• Sormaqda olmaq
• Baxmaqda qalmaq
• Yazıb oxumaq

Bu tip birləşmələrdə feilimsilərin qrammatik mənası əsas feil kimi çıxış edir.

Qeyri-sabit və sərbəst feili birləşmələr

Bu birləşmələrdə əsas feil və köməkçi hissə sərbəst şəkildə birləşir və məna sərhədi aydın olur.

Nümunələr:

• Yavaş-yavaş getmək
• Tələsik çıxmaq
• Səssizcə dayanmaq

Feili birləşmələrin funksiyası və cümlədə rolu

Feili birləşmələr cümlədə müxtəlif funksiyalar daşıyır:

• Ən çox xəbər vəzifəsində çıxış edir: “O, qərar qəbul etdi.”
• Tamamlıq, zərflik, təyin və s. cümlə üzvləri rolunda da işlənə bilər.
• Cümləyə məcazilik, obrazlılıq, ifadəlilik, zənginlik verir.
• Söz ehtiyatını genişləndirir, müxtəlif qrammatik və leksik münasibətləri aydın göstərir.

Feili birləşmələrin morfoloji quruluşu

Feili birləşmələrin tərkib hissələri müxtəlif ola bilər:

• Əsas feil və köməkçi fel: “dəyişmək + olmaq”, “maraq + göstərmək”
• İsim + köməkçi fel: “dəstək + olmaq”
• Frazeoloji birlik: “başa düşmək”, “gözə çarpmaq”
• Feilimsi + köməkçi: “yazmaqda olmaq”

Feili birləşmələr cümlədə birlikdə dəyişir, təsriflənir və ya qrammatik göstəricilər alır.

Feili birləşmələrin yaranmasında və işlənməsində əsas prinsiplər

Feili birləşmələr bir sıra dil qanunauyğunluqlarına tabedir:

• Əsas və köməkçi hissələr arasında sintaktik və leksik əlaqə olmalıdır.
• Köməkçi fel məna və qrammatik baxımdan uyğun olmalıdır.
• Bəzi birləşmələr (sabit və frazeoloji) ayrılmaz olur, sözlərin ardıcıllığı dəyişdirilə bilməz.

Bəzən birləşmələrin məcazi və ya terminoloji mənası əsas məna ilə üst-üstə düşməyə bilər (məs. “ayaq açmaq” – başlamq mənasında, “əl atmaq” – cəhd etmək və s.).

Feili birləşmələrin istifadə sahələri və üslubda rolu

Feili birləşmələr bütün üslub növlərində işlədilir:

• Danışıq üslubunda: Qısa, təsirli və tez-tez təkrarlanan feili birləşmələr (“başa düşmək”, “göz qoymaq”).
• Bədii üslubda: Frazeoloji və məcazi feili birləşmələr obrazlılıq yaradır (“ürəyi yanmaq”, “dil-ağız açmaq”).
• Elmi-texniki üslubda: Terminoloji və sintetik birləşmələr (“hesabat vermək”, “təhlil aparmaq”, “nəticə çıxarmaq”).
• Publisistik və rəsmi üslubda: Qeyri-sabit, formal və terminoloji birləşmələr (“təklif irəli sürmək”, “icazə vermək”).

Feili birləşmələrin düzgün seçilməsi nitqin aydınlığı və ifadəliliyi üçün çox vacibdir.

Feili birləşmələrin frazeoloji birliklərlə əlaqəsi

Feili birləşmələrin bir hissəsi dilin frazeoloji birləşmələridir. Onlar ayrılmaz, sabit məna daşıyır və komponentləri dəyişdirilə bilməz.

Nümunələr:

• Başa düşmək (anlamaq)
• Qulaq asmaq (dinləmək)
• Göz qoymaq (diqqət yetirmək)

Bu tip birləşmələrdə sözlərin birbaşa lüğəvi mənası arxa planda qalır, birlikdə yeni, çox vaxt məcazi məna yaranır.

Feili birləşmələrin təsriflənməsi və zaman-şəxs şəkilçilərinin tətbiqi

Feili birləşmələrin əsas fel komponenti təsriflənə, yəni zaman, şəxs, inkar şəkilçiləri ala bilər.

Nümunələr:

• Qərar verdim (indiki zaman, I şəxs)
• Nəticə çıxaracaqsınız (gələcək zaman, II şəxs)
• Başa düşmürsən (inkar, II şəxs)
• Təklif etdilər (keçmiş zaman, III şəxs)

Birləşmənin köməkçi hissəsi (etmək, olmaq, eləmək) bu təsriflənməni üzərinə götürür.

Feili birləşmələr və analitik fellər

Feili birləşmələr analitik (yəni, iki və daha çox hissəli) fellərin formalaşmasında əsas rol oynayır. Müasir dilçilikdə belə birləşmələr həm müstəqil fel birliyi, həm də köməkçi felin iştirakı ilə qurulan geniş fel sistemi yaradır.

Feili birləşmələrin istifadəsində tez-tez buraxılan səhvlər

• Sabit birləşmələrin ayrılması (“başa düşmək” əvəzinə “başa yaxşı düşmək” – yanlışdır)
• Frazeoloji birləşmənin lüğəvi mənada işlədilməsi (məsələn, “göz qoymaq” – birbaşa baxmaq kimi yox, diqqət yetirmək kimi)
• Zaman və şəxs şəkilçilərinin səhv tətbiqi (“təhlil aparacaq” əvəzinə “təhlil aparacaqdır” – bəzən üsluba görə lazımsız olur)
• Köməkçi felin olmaması və ya yersiz işlədilməsi (“nəticə çıxarmaq” əvəzinə “nəticə çıxartmaq” – hər iki forma işləsə də, üslub baxımından diqqətli olmaq lazımdır)
• Terminoloji feili birləşmələrin gündəlik dilə uyğunsuz şəkildə keçirilməsi

Feili birləşmələrin digər dillərlə müqayisəsi

Azərbaycanca feili birləşmələr Türkiyə türkcəsində, eləcə də digər türk dillərində də oxşar struktura malikdir. Rus və ingilis dillərində isə çox vaxt köməkçi fellər və ya frazeoloji fellər vasitəsi ilə analoji mənalar yaradılır. İngiliscədə “take part”, “make decision”, “give up” kimi ifadələr feili birləşmələrin qarşılığıdır.

Feili birləşmələr və mətn quruculuğunda rolu

Feili birləşmələr, mətnin dinamikliyi, hadisələrin ardıcıllığı və məna rəngarəngliyinin təminində, yəni fikrin canlı və məntiqli şəkildə inkişafında çox əhəmiyyətlidir. Elmi, publisistik, bədii və gündəlik nitqdə istifadə olunan bir çox feili birləşmə dilin ifadə və quruculuq imkanlarını artırır.

Feili birləşmələrin əsas növləri və nümunələri

Feili birləşmələrin terminoloji və ixtisaslaşmış istifadəsi

Müasir texniki və elmi üslubda feili birləşmələr terminoloji ifadələrin əsasını təşkil edir. Məsələn: “təhlil aparmaq”, “nəticə çıxarmaq”, “hesabat vermək”, “idarə etmək”. Bu, xüsusilə yeni anlayış və proseslərin ifadəsində, ixtisaslaşmış mətnlərin qurulmasında önəmlidir.

Çox vaxt frazeoloji və sabit feili birləşmələr başqa dillərə tərcümədə çətinlik yaradır, çünki həmin dillərdə eyni konstruksiya yoxdur və məcazi məna verilməlidir. Peşəkar tərcümədə belə birləşmələrin funksional və ekvivalent qarşılığını tapmaq vacibdir.

Ən Çox Verilən Suallar