Feili xəbər – Azərbaycan dilində cümlənin ən vacib üzvü, yəni xəbəri ifadə edən, fel kökündən və ya felin təsrifli formalarından yaranan, hadisənin, prosesin və ya hərəkətin kim tərəfindən, nə vaxt, necə və hansı şəraitdə baş verdiyini bildirən sintaktik vahiddir. Feili xəbər adətən təsrifli fel, bəzən isə qeyri-təsrifli fel forması (məsdər, feili sifət, feili bağlama və s.) ilə ifadə olunur. Bir cümlədə baş verən əsas hadisə, proses və ya hərəkət məhz feili xəbər vasitəsilə bildirilir. Feili xəbər cümlənin əsas ideya daşıyıcısıdır və onun köməyi ilə cümlənin bütün digər üzvləri (mövzu, tamamlıq, zərflik və s.) məna baxımından konkretləşir, cümlə bütöv bir fikir vahidi kimi formalaşır.
Feili xəbər və onun qrammatik əsasları
Azərbaycan dilinin qrammatik sistemində cümlənin xəbəri əsas funksiyalardan biridir. Feili xəbər isə xəbər növlərinin ən məhsuldarı və ən çox işlənənidir. Feili xəbər aşağıdakı əsas xüsusiyyətləri ilə seçilir:
- Təsrifli fel və ya feilimsidən düzəlir.
- Cümlədə baş hadisəni, hərəkəti, prosesi bildirir.
- Cümlənin əsas sintaktik üzvüdür və baş üzv sayılır.
- Zaman, şəxs, təklik-çoxluq və digər qrammatik kateqoriyalara görə dəyişir.
- Cümlənin sintaktik strukturunda digər üzvlərlə əlaqədə olur və onlarla məna uyğunluğu yaradır.
Feili xəbərin quruluşu
Feili xəbər adətən iki əsas quruluşda olur:
- Sadə feili xəbər: Təsrifli fel şəklində – yəni, fel kökünə zaman və şəxs şəkilçiləri artırılmaqla yaranır:
- Oxuyur, yazdı, gedəcəksən, gəlirlər
- Mürəkkəb feili xəbər: Feil kökünə köməkçi fel, feilimsilər, modal sözlər, yaxud bağlayıcı sözlər artırılmaqla düzəlir:
- Danışmaq istədi, gəlmişdi, oxumaqda idi, oxuyacaqdır, gəlməlidir
Hər iki halda da cümlədə hərəkəti, prosesi və ya vəziyyəti bildirir.
Feili xəbərin əsas xüsusiyyətləri
- Feil kökündən yaranır: Xəbər adətən felin kökünə zaman, şəxs və ya digər qrammatik şəkilçilər artırılmaqla düzəlir.
- Təsriflənir: Zaman, şəxs, təklik-çoxluq, təsirlik və inkar formasında işlənə bilər.
- Cümlənin baş üzvüdür: Hər bir cümlənin mərkəzi ideyası, əsas informasiyası feili xəbər vasitəsilə bildirilir.
- Cümlədə digər üzvlərlə əlaqə yaradır: Mövzu, tamamlıq, zərflik və təyin feili xəbər ətrafında toplanır.
- Hadisənin vaxtını, icraçısını və şəraitini dəqiq göstərir.
- Bəzi hallarda cümlədə xəbər açıq şəkildə verilməsə də, şifahi nitqdə feili xəbər kontekstdən aydın olur.
Feili xəbərin növləri
Feili xəbər öz quruluşuna və mənasına görə aşağıdakı əsas növlərə bölünür:
Sadə feili xəbər
Bir fel kökünə zaman və şəxs şəkilçisi artırılmaqla yaranır. Ən çox işlənən və klassik formadır.
Nümunələr:
- Mən gəlirəm.
- O yazdı.
- Sən oxuyacaqsan.
- Onlar oynayırlar.
Mürəkkəb feili xəbər
Feil kökünə köməkçi fel, modal söz, feilimsilər, yaxud digər köməkçi nitq hissəsi artırılır.
Nümunələr:
- O, məktəbə getmək istəyir.
- Sən yazıb qurtarmısan.
- Biz gəlməkdə davam edirik.
- Mən oxuyacağam.
Mürəkkəb feili xəbərlərdə əsas məna daşıyıcı fel olur, köməkçi sözlər isə qrammatik və leksik çalarları gücləndirir.
Feili xəbərin cümlədə rolu
Feili xəbər cümlənin əsas sintaktik üzvü kimi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir:
- Əsas hadisəni və hərəkəti bildirir
- Hadisənin zamanını, icraçısını göstərir
- Cümlədə digər üzvlərin semantik və sintaktik yerini müəyyən edir
- Cümlənin növünü (xəbər, sual, əmr, arzu) müəyyənləşdirir
- Məna, şərait və mövzu əlaqəsini dəqiq göstərir
Feili xəbərlərin qurulma yolları
Azərbaycan dilində feili xəbərlər əsasən aşağıdakı yollarla qurulur:
- Təsrifli fel kökü ilə:
- O, oxuyur.
- Mən yazacağam.
- Feilimsilər vasitəsilə:
- O, gələndir.
- O, gəlməkdədir.
- Feil + köməkçi fel:
- Gəlmək istəyir.
- Oxumaqda davam edir.
- Feil + modal söz:
- Sən getməlisən.
- Onlar gələcəkdilər.
Feili xəbərlə başqa xəbər növləri arasındakı fərq
Cümlədə xəbər təkcə fel deyil, isim, sifət, say, əvəzlik, zərf və ya ifadə şəklində də ola bilər (isimli, sifətli, zərfli xəbər və s.). Feili xəbər isə yalnız fel və feilimsidən düzələn xəbərdir və hadisəni, prosesi, hərəkəti bildirir.
Müqayisə:
- O, müəllimdir. (isimli xəbər)
- O, oxuyur. (feili xəbər)
- O, gözəldir. (sifətli xəbər)
- Sən axşam gələcəksən. (feili xəbər)
Feili xəbərlərin təsriflənməsi və qrammatik formaları
Feili xəbər bütün zaman, şəxs, təsirlik, inkar və başqa qrammatik formaları qəbul edə bilir.
- Mən gəlirəm / gəlmirəm.
- Sən gedirsən / getmirsən.
- O yazdı / yazmadı.
- Biz oxuyacağıq / oxumayacağıq.
Feili xəbərlərin bu qrammatik çevikliyi Azərbaycan dilində fikir axıcılığını, məna dəqiqliyini və dilin funksional imkanlarını artırır.
Feili xəbərlərin cümlədə məna və məntiq ardıcıllığı
Feili xəbər cümlənin məna mərkəzi, ardıcıllıq və məntiq əlaqəsinin əsas təminatçısıdır. Məhz feili xəbər vasitəsilə hadisələrin ardıcıllığı, şərait, məqsəd və iştirakçıların rolları göstərilir.
Məsələn:
- Sabah dərs başlayacaq.
- Sən tapşırığı yazırsan.
- O, imtahan vermək istəyir.
Feili xəbərlərin müxtəlif cümlə növlərində istifadəsi
Feili xəbərlər bütün cümlə növlərində — xəbər cümləsi, sual cümləsi, əmr cümləsi, arzu cümləsi və qarışıq cümlələrdə işlədilir:
- Xəbər: Mən evə gedirəm.
- Sual: Sən məktəbə gedirsənmi?
- Əmr: Dərs oxu!
- Arzu: Kaş gələsən!
Hər halda, cümlənin əsas informasiyası, əsas fikir mərkəzi feili xəbər olur.
Feili xəbərlərin növləri və nümunələri
| Feili xəbər növü | Quruluşu | Nümunə | Qısa izah |
|---|---|---|---|
| Sadə feili xəbər | Təsrifli fel kökü | Mən oxuyuram, O yazdı | Bir fel kökü, əsas hərəkət |
| Mürəkkəb feili xəbər | Feil + köməkçi fel/söz | O getmək istəyir, Sən oxumaqda davam edirsən | Feilimsilər, köməkçi fellə |
| İnkarlı feili xəbər | Fel + inkar şəkilçisi | Mən gəlmirəm, O oxumadı | Hərəkətin olmaması |
| Modal feili xəbər | Fel + modal söz | Sən getməlisən, O gələcəkdir | Məcburiyyət, ehtimal bildirir |
Feili xəbərlə bağlı tez-tez yol verilən səhvlər
- Zaman və şəxs şəkilçilərinin qarışdırılması (“o gəlirəm” – yanlış, “o gəlir” – doğru)
- Feilimsilərin əsas xəbər kimi səhv işlədilməsi (“gəlmək” xəbər olmaz, “gəlir” olmalıdır)
- Cümlədə feili xəbər olmadan tam fikir verilməsi (xəbərin olmaması)
- Feili xəbərin yerində başqa xəbər növünün istifadə olunması (üsul baxımından uyğunsuzluq)
Feili xəbərin mətn və nitqdə rolu
Feili xəbər cümlə və mətnin məzmun və strukturunda, informasiya ötürülməsində, hadisə və proseslərin ardıcıllığında, üslub və fikir axıcılığında aparıcı rol oynayır. Onun düzgün və məntiqi istifadəsi dilin məntiqi və funksional quruluşunun əsas təminatçısıdır.
Feili xəbərlə əlaqədar sintaktik və üslubi məsələlər
Feili xəbərdən istifadə edərkən, onun cümlədəki digər üzvlərlə münasibətinə, məna uyğunluğuna, üslubi məqsədə və kommunikativ tələblərə diqqət yetirilməlidir. Bədii ədəbiyyatda feili xəbər müxtəlif zaman və şəxs formalarında, üslubda, ritmdə işlədilərək məna dərinliyi yaradır.
Feili xəbərlərin başqa dillərlə müqayisəsi
Türk dillərinin əksəriyyətində feili xəbər əsas sintaktik elementdir. İngilis, rus və başqa dünya dillərində də fel əsas xəbər formasıdır, lakin şəkilçilər və köməkçi fellərin işlənməsi fərqli ola bilər. Məsələn, ingiliscədə “I am reading”, rusca “Я читаю”.
Azərbaycan dili tədrisində feili xəbər anlayışı qrammatikanın əsas bölməsidir. Şagird və tələbələrə məhz feili xəbərin quruluşu, təsriflənməsi, cümlədə funksiyası və digər növlərlə fərqi izah olunur. Bu, dilin düzgün qurulması və məntiqi nitqin inkişafı üçün vacibdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Feili xəbər – cümlədə hadisəni, hərəkəti, prosesi və ya halı bildirən və fel kökündən və ya felin təsrifli formalarından düzələn əsas sintaktik üzvdür. Feili xəbər adətən təsrifli fel və ya feilimsidən düzəlir və cümlənin baş ideya daşıyıcısı olur.
Feili xəbər əsasən fel kökünə zaman, şəxs və digər şəkilçilər artırılmaqla və ya feilimsilər, köməkçi fellər və modal sözlərlə düzəlir. Məsələn: ‘yazdı’, ‘gələcəkdir’, ‘oxumaqda idi’, ‘sormaq istəyir’.
Feili xəbər cümlədə baş hərəkəti, hadisəni və prosesi bildirir, təsriflənir (zaman, şəxs, inkar və s. şəkilçiləri qəbul edir), digər cümlə üzvləri ilə məna əlaqəsi yaradır və cümlənin mərkəzi ideyasını ifadə edir.
Feili xəbər yalnız fel və ya feilimsidən düzəlir və hərəkət bildirir. İsimli, sifətli, saylı, zərfli və digər xəbər növləri isə müxtəlif nitq hissələrindən düzəlir və adətən hal, keyfiyyət, miqdar və digər xüsusiyyətləri bildirir.
Feili xəbər əsasən cümlənin sonunda (xəbər mövqeyində) yerləşir, lakin üslubi məqsədə görə əvvəldə və ya ortada da gələ bilər. Hər zaman cümlənin əsas informasiyasını daşıyır.
Feili xəbər xəbər cümləsi, sual cümləsi, əmr və arzu cümləsi də daxil olmaqla bütün cümlə növlərində işlədilə bilər. Məsələn: ‘Sən gəlirsən?’, ‘Oxu!’, ‘Kaş gələsən!’.
Bəli, feili xəbər zaman, şəxs, təklik-çoxluq, inkar və digər qrammatik kateqoriyalara görə təsriflənir. Məsələn: ‘Gəldim’, ‘oxuyacaqsınız’, ‘getməyəcəyik’.
Ən çox yol verilən səhvlər: zaman və şəxs şəkilçilərinin uyğunsuzluğu (‘o gəlirəm’), feili xəbər olmadan cümlənin natamam qalması, felimsilərin əsas xəbər kimi yanlış işlədilməsi (‘gəlmək’ xəbər olmaz, ‘gəlir’ olmalıdır).
Feili xəbər əsasən cümlənin baş üzvü olduğu üçün xəbərsiz cümlə tam olmaz, lakin bəzi natamam və ya dialoq cümlələrində feili xəbər kontekstdən aydın ola bilər.
Çünki Azərbaycan dilində hadisə və hərəkətin, proses və vəziyyətin ifadəsi əsasən fel üzərindən qurulur və fel qrammatik imkanlarına görə digər xəbər formalarından daha zəngin və çevikdir.
