Feil — hərəkət, proses və ya hal bildirən, cümlədə əsasən xəbər vəzifəsini yerinə yetirən, zaman, şəxs, təsrif və digər qrammatik kateqoriyalara malik olan əsas nitq hissəsidir. Feilin qrammatik mənası dedikdə, felin müxtəlif qrammatik kateqoriyalara (zaman, şəxs, təsirlik, qayıdış, şəkil, inkar və s.) görə aldığı formalar və onların ifadə etdiyi müxtəlif qrammatik münasibətlər başa düşülür. Qrammatik məna feilin lüğəvi (leksik) mənasından fərqlənir. Məsələn, “getmək” feilinin lüğəvi mənası konkret hərəkətdir (harasa getmək), qrammatik mənası isə bu hərəkətin zaman, şəxs, hal, münasibət və digər qrammatik parametrlərə görə aldığı formalardır.
Feilin qrammatik məna növləri və onların əhəmiyyəti
Feilin qrammatik məna növləri Azərbaycan dili sintaksisində və morfologiyasında çox mühüm yer tutur. Feilin məna növləri vasitəsilə:
- Hərəkətin vaxtı (keçmiş, indiki, gələcək)
- İcraçısı (şəxs, təklik, çoxluq)
- Hərəkətin istiqaməti (təsirli, təsirsiz, qayıdış, qarşılıq)
- Hərəkətin məqsədi, səbəbi, şərti, mümkünlüyü, arzu və başqa münasibətləri
dəqiq və konkret şəkildə ifadə olunur.
Feilin qrammatik məna növlərinin əsas kateqoriyaları
Azərbaycan dilində feilin əsas qrammatik məna növləri aşağıdakılardır:
- Zaman
- Şəxs
- Təsirlik
- Qayıdış və qarşılıq
- Feilin şəkilləri
- İnkar
- Qeyri-təsrifli formalar (feilimsilər)
- Təklik və çoxluq
Aşağıda hər bir məna növü haqqında geniş izah verilir.
Feilin zaman kateqoriyası
Feilin ən əsas qrammatik mənalarından biri zamandır. Zaman kateqoriyası hərəkətin nə vaxt baş verdiyini — keçmişdə, indiki zamanda, yoxsa gələcəkdə icra olunduğunu bildirir.
Azərbaycan dilində feildə əsas zamanlar:
- Keçmiş zaman: Gəldi, yazdı, oxudu
- İndiki zaman: Gəlir, yazır, oxuyur
- Gələcək zaman: Gələcək, yazacaq, oxuyacaq
Həmçinin, feildə qeyri-müəyyən zaman, bitmiş və bitməmiş zaman, şərti və arzu zamanı da qrammatik olaraq ayrılır.
Nümunələr:
- Mən kitabı oxudum. (keçmiş)
- O, məktəbə gedir. (indiki)
- Biz sabah gələcəyik. (gələcək)
Feilin şəxs kateqoriyası
Feildə şəxs qrammatik mənası hərəkətin icraçısının kim olduğunu bildirir. Azərbaycan dilində feil 3 əsas şəxs və iki say (təklik və çoxluq) üzrə dəyişir:
- Birinci şəxs: mən, biz
- İkinci şəxs: sən, siz
- Üçüncü şəxs: o, onlar
Nümunələr:
- Mən oxuyuram. (I şəxs, tək)
- Biz oxuyuruq. (I şəxs, çoxluq)
- Sən danışırsan. (II şəxs, tək)
- Onlar gəldilər. (III şəxs, çoxluq)
Şəxs kateqoriyası felin sonunda şəxs şəkilçiləri ilə ifadə olunur.
Feilin təsirlik və təsirsizlik qrammatik mənası
Feildə təsirlik və təsirsizlik hərəkətin obyektə təsir edib-etməməsi ilə bağlıdır.
- Təsirli feil: hərəkət başqa bir obyektə yönəlir (nəyi?)
- Məsələn: kitabı oxudu (nəyi?)
- Təsirsiz feil: hərəkət birbaşa obyektə yönəlmir
- Məsələn: qaçdı, oturdu
Bu kateqoriya, xüsusən felin sintaktik funksiyası və cümlənin qurulmasında mühüm rol oynayır.
Feilin qayıdış və qarşılıq mənası
Qayıdış feil — hərəkətin icraçının özünə yönəldiyini bildirir.
Qarşılıq feil — bir neçə subyektin bir-biri ilə qarşılıqlı hərəkət etdiyini göstərir.
- Qayıdış: “yuyundu”, “gizləndi”
- Qarşılıq: “görüşdülər”, “dalaşdılar”
Bu məna şəkilçilər (-n, -ş) və fel kökünün qrammatik imkanları ilə verilir.
Feilin şəkil qrammatik məna növləri
Feilin şəkilləri hərəkətin xarakterini, kim tərəfindən, necə və hansı münasibətdə icra olunduğunu göstərir. Əsas feil şəkilləri:
- Əməli feil şəkli (feil kökü, əsas forma): Mən oxuyuram.
- Qayıdış feil şəkli (-n, -ın): Mən yuyundum.
- Qarşılıq feil şəkli (-ş): Onlar dalaşdılar.
- Məchul feil şəkli (-il, -in): Qapı bağlandı.
- İcbar feil şəkli (-dir, -tir və s.): Atam ev tikdirdi.
Feil şəkilləri felin sintaktik imkanlarını, iştirakçıların sayını və rollarını, hərəkətin istiqamətini və məqsədini daha dəqiq ifadə etməyə imkan verir.
Feildə inkar qrammatik mənası
İnkar şəkilçiləri (–ma, –mə) felə əlavə olunaraq hərəkətin baş vermədiyini bildirir.
Nümunələr:
- Oxumadı
- Getmədi
- Yazmayacaq
İnkar felin bütün qrammatik formalarında işlənə bilər və əsasən fel kökünə və ya şəkilçidən sonra artırılır.
Feilin qeyri-təsrifli formalarında qrammatik məna
Qeyri-təsrifli feil formaları (feilimsilər) — məsdər (feili isim), feili sifət, feili bağlama — xüsusi şəkilçilərlə düzəlir və cümlədə başqa nitq hissələrinin funksiyasını yerinə yetirir.
Məsdər (feili isim): yazmaq, getmək
Feili sifət: gələn, yazılan, oxuyan
Feili bağlama: oxuyaraq, yazıb, gəldikcə
Onlar cümlədə obyekt, təyin, zərflik və bəzən də xəbər rolunda çıxış edə bilər.
Feilin təklik və çoxluq qrammatik mənası
Fel şəxs şəkilçiləri vasitəsilə həm tək, həm də çoxluq halında işlədilir:
- Mən gedirəm (təklik)
- Biz gedirik (çoxluq)
- Sən oxudun (təklik)
- Siz oxudunuz (çoxluq)
Bu, həm felin şəxs, həm də kəmiyyət kateqoriyasının ifadəsidir.
Feilin qrammatik məna növlərinin cümlədə rolu və funksiyası
Feilin qrammatik məna növləri cümlənin qurulmasında, mətnin axıcılığında və nitqin aydın, məntiqli ifadəsində mühüm rol oynayır:
- Hadisənin vaxtı, icraçısı, məqsədi və istiqaməti barədə məlumat verir
- Cümlədə xəbər rolunu yerinə yetirir
- Fikrin ardıcıllığını və məntiqini təmin edir
- Mətnin və nitqin məna dərinliyini və rəngarəngliyini artırır
Feilin qrammatik məna növləri və sintaktik əlaqələri
Feil cümlədə əsas və ya köməkçi fel, feil birləşməsi, həmçinin başqa sintaktik funksiyalarda işlənə bilər. Zaman, şəxs və inkar formaları cümlənin sintaktik quruluşuna birbaşa təsir göstərir.
Məsələn:
- Sabah məktəbə gedəcəyəm.
- O, tapşırığı etmədi.
- Qapı bağlandı.
- Biz danışırdıq.
Feilin qrammatik məna növlərinin lüğəvi və semantik məna ilə əlaqəsi
Feilin qrammatik məna növləri leksik mənadan fərqlənsə də, bir-biri ilə sıx bağlıdır. Feilin qrammatik forması (məsələn, zaman və şəxs) bəzən yeni leksik və ya semantik çalarlar da yaradır. Qrammatik kateqoriyaların düzgün seçimi cümlədə və mətnin ümumi strukturunda məna dəqiqliyini təmin edir.
Feilin qrammatik məna növləri və üslubda rolu
Felin bütün qrammatik məna növləri həm bədii, həm publisistik, həm də elmi üslubda aktiv işlədilir. Feil vasitəsilə bədii mətnlərdə obrazlılıq, dinamiklik, publisistik mətnlərdə təsir və çağırış, elmi mətnlərdə isə dəqiqlik və ardıcıllıq təmin olunur.
Feilin qrammatik məna növləri və səhvlər
Feilin qrammatik mənasında yol verilən əsas səhvlər:
- Zaman, şəxs və ya inkar şəkilçilərinin düzgün seçilməməsi
- Qayıdış, qarşılıq və məchul şəkillərin bir-birinə qarışdırılması
- Feilimsilərin düzgün işlədilməməsi
- Qrammatik forma ilə məna uyğunluğunun pozulması
Bu səhvlər nitqdə və yazıda məna və qrammatik uyğunsuzluq yaradır.
Feilin qrammatik məna növlərinin öyrənilməsi və tədrisdə əhəmiyyəti
Feilin qrammatik məna növlərinin öyrənilməsi dilin əsaslarını və qrammatik sistemini dərin şəkildə mənimsəməyə kömək edir. Orta və ali məktəblərdə qrammatika tədrisinin əsas bölmələrindən biri kimi geniş izah edilir. Feilin qrammatik məna növləri dilin bütün sferalarında, mətn yaradılmasında, danışıq və yazıda, tərcümədə və dil təhlilində vacib rola malikdir.
Feilin əsas qrammatik məna növləri və izahı
| Məna növü | Qrammatik vasitə | Nümunə | Qısa izah |
|---|---|---|---|
| Zaman | Zaman şəkilçiləri | Oxudu, oxuyur, oxuyacaq | Hərəkətin vaxtı |
| Şəxs | Şəxs şəkilçiləri | Oxuyuram, oxuyursan, oxuyur, oxuyuruq | Hərəkəti edən |
| Təsirlik | Leksik/şəkilçi | Kitabı oxudu, gül açdı | Obyekti olan və olmayan hərəkət |
| Qayıdış/qarşılıq | -n, -ş şəkilçiləri | Yuyundu, görüşdülər | Özünə və ya bir-birinə yönələn hərəkət |
| Feil şəkilləri | Kök/şəkilçi | Bağlandı, oxutdurdu, gülüşdülər | Hərəkətin xarakteri, subyekt-obyekt münasibəti |
| İnkar | -ma/-mə şəkilçisi | Oxumadı, getmədi, gəlməyəcək | Hərəkətin olmaması |
| Qeyri-təsrifli | Feilimsilər şəkilçiləri | Yazmaq, yazan, yazıb | Məsdər, feili sifət, feili bağlama |
| Təklik/Çoxluq | Şəxs şəkilçiləri | Oxuyuram/oxuyuruq, gəldin/gəldiniz | Bir və ya bir neçə icraçı |
Feilin qrammatik məna növləri Azərbaycan dilində fikrin düzgün, ardıcıl və aydın şəkildə ifadə edilməsinin əsas sütunlarındandır. Feil zaman, şəxs, təsirlik, qayıdış, qarşılıq, şəkil, inkar və qeyri-təsrifli formalar vasitəsilə danışanın və ya yazanın hərəkətə münasibətini, hadisələrin vaxtını, icraçısını və xarakterini dəqiq şəkildə göstərir. Bu qrammatik kateqoriyaların hər biri cümlənin strukturunda və mətnin qurulmasında mühüm rol oynayır.
Ən Çox Verilən Suallar
Feilin qrammatik mənası – felin lüğəvi (sözlük) mənasından əlavə olaraq, hərəkətin zaman, şəxs, təsirlik, qayıdış, şəkil, inkar və digər qrammatik münasibətlərinə görə aldığı formalar və ifadə etdiyi qrammatik münasibətlərdir.
Əsas qrammatik məna növləri bunlardır: zaman, şəxs, təsirlik, qayıdış və qarşılıq, feil şəkilləri, inkar, qeyri-təsrifli formalar (feilimsilər), təklik və çoxluq.
Feildə zaman qrammatik mənası keçmiş (-dı), indiki (-ır), gələcək (-acaq) və digər zaman şəkilçiləri vasitəsilə ifadə olunur. Məsələn: ‘gəldi’ (keçmiş), ‘oxuyur’ (indiki), ‘yazacaq’ (gələcək).
Şəxs qrammatik mənası felin sonuna əlavə olunan şəxs şəkilçiləri vasitəsilə bilinir və hərəkətin kim tərəfindən icra olunduğunu göstərir. Məsələn: ‘oxuyuram’ (I şəxs, tək), ‘gələcəksiniz’ (II şəxs, çoxluq), ‘danışır’ (III şəxs, tək).
Təsirli feil hərəkətin obyektə yönəldiyini, təsirsiz feil isə obyektə təsir etmədən icra olunduğunu göstərir. Məsələn: ‘kitabı oxudu’ (təsirli), ‘getdi’ (təsirsiz).
Qayıdış feil – hərəkətin subyektin özünə yönəldiyini (‘yuyundu’), qarşılıq feil – bir neçə subyekt arasında qarşılıqlı həyata keçirildiyini (‘görüşdülər’) göstərir. Onlar uyğun şəkilçilərlə düzəlir: -n, -ş.
Feilin şəkil qrammatik mənası hərəkətin xarakterini, istiqamətini, subyekt və obyekt arasında münasibətləri bildirir. Əməli, qayıdış, qarşılıq, məchul və icbar feil şəkilləri bu qrammatik mənanı ifadə edir.
Feildə inkar –ma/-mə şəkilçisi əlavə edilməklə yaradılır və hərəkətin baş vermədiyini bildirir. Məsələn: ‘oxumadı’, ‘getmədi’, ‘danışmayacaq’.
Feilimsilər (feili isim, feili sifət, feili bağlama) fel kökünə xüsusi şəkilçi artırmaqla düzəlir və cümlədə obyekt, təyin, zərflik və ya xəbər kimi çıxış edə bilər. Məsələn: ‘yazmaq’, ‘gələn’, ‘oxuyaraq’.
Feilin qrammatik məna növlərinin düzgün istifadəsi fikrin aydın, məntiqi və zəngin ifadəsi üçün vacibdir. Zaman, şəxs, təsirlik və digər qrammatik formaların doğru seçilməsi mətnin və nitqin strukturunda əsas rol oynayır.
