Feilin şəkli – Azərbaycan dili qrammatikasında feilin hadisəyə, hərəkətə, prosesə olan münasibətini, yəni hərəkətin icraçısına və hərəkətin xarakterinə görə aldığı qrammatik formalarını bildirən kateqoriyadır. Sadə dillə desək, feilin şəkli hərəkətin hansı məqamda və necə, kim və ya nə tərəfindən, hansı münasibətdə icra olunduğunu göstərən formadır. Feilin şəkli anlayışı əsasən “feil necə edir?”, “kim edir?”, “kimin üçün edir?”, “özünəmi edir, başqasına, yoxsa təsirsiz şəkildə?” kimi suallara cavab verir. Azərbaycan dilində feilin şəkilləri felin qrammatik zənginliyini və funksional imkanlarını müəyyən edir.
Feilin şəkillərinin əsas vəzifəsi
Feilin şəkilləri, cümlədə hərəkətin:
- Kim (icraçı) tərəfindən həyata keçirildiyini,
- Hərəkətin icraçının özünə, başqasına, yoxsa təsirsiz, naməlum şəraitdə baş verdiyini,
- Necə icra olunduğunu (əməli, qayıdış, qarşılıq, təsirlik, təsirsizlik, məchul, icbar və s.)
- Hərəkətin istiqamətini, xarakterini və obyektlə münasibətini
aydın şəkildə ifadə edir.
Bu şəkillərin köməyi ilə dilimizdə eyni fel müxtəlif məna çalarları və funksiyaları ifadə edə bilər.
Feilin şəkillərinin qrammatik əsasları
Feilin şəkli xüsusi şəkilçilər (morfemlər), köməkçi sözlər və bəzən intonasiya vasitəsilə düzəlir. Şəkillərin əsas qrammatik xüsusiyyətləri bunlardır:
- Şəkilçilərlə düzəlir (–n, –ş, –dir, –il və s.)
- Əsas felin kökünə artırılır
- Zaman, şəxs, inkar və digər kateqoriyalardan asılı olmayaraq tətbiq oluna bilər
- Bir fel eyni anda bir neçə şəkil qəbul edə bilməz (istisna: qarışıq şəkillər)
Feilin şəkilləri neçə yerə bölünür?
Azərbaycan dilində feilin şəkilləri aşağıdakı əsas qruplara ayrılır:
- Əməli şəkil (müstəqim və təsirli hərəkət)
- Qayıdış şəkli
- Qarşılıq şəkli
- Məchul şəkil
- İcbar şəkli
Aşağıda hər bir şəkil ayrıca geniş və nümunələrlə izah edilir.
Əməli feil şəkli
Əməli feil – hərəkəti birbaşa edən, yəni subyektin (icraçının) öz iradəsi və fəaliyyəti ilə birbaşa həyata keçirilən feil formasıdır. Əməli feil şəkli Azərbaycan dilində ən geniş yayılmış və “standart” feil şəkli hesab olunur.
Əməli feil: Hərəkəti subyekt (icraçı) özü yerinə yetirir və bəzən obyektə təsir edir.
Sual: Kim? nə edir?
Nümunələr:
- Uşaq kitab oxuyur.
- Mən su içirəm.
- Onlar məktəbə gedirlər.
- O, pəncərəni açdı.
Əməli feil heç bir şəkilçi almır və feil kökünün əsas formasında olur. Cümlədə həm təsirli (“kitab oxuyur”), həm təsirsiz (“qaçır”) işlənə bilər.
Qayıdış feil şəkli
Qayıdış feil – hərəkətin icraçının özünə yönəlməsini bildirən feil şəkilidir. Başqa sözlə, hərəkəti subyekt özü öz üzərində və ya özü üçün icra edir. Qayıdış feil şəkli –n, –ın şəkilçiləri ilə düzəlir.
Sual: Kim? nə edir? (özünə)
Quruluş: Fel kökü + –n, –ın
Nümunələr:
- O, geyindi. (özünü geyindirdi)
- Uşaq yuyundu. (özünü yudu)
- Qız bəzəndi. (özünü bəzədi)
- Oğlan gizləndi. (özünü gizlətdi)
Qayıdış feil subyektin özü üzərində hərəkət etdiyini göstərir.
Qarşılıq feil şəkli
Qarşılıq feil – hərəkətin bir neçə şəxs və ya obyekt arasında qarşılıqlı şəkildə icra olunduğunu bildirir. Qarşılıq feil şəkli –ş şəkilçisi ilə düzəlir.
Sual: Kimlər? nə edir? (bir-birinə)
Quruluş: Fel kökü + –ş
Nümunələr:
- Onlar görüşdülər. (bir-biri ilə görüşdülər)
- Uşaqlar öpüşdülər. (bir-biri ilə öpüşdülər)
- Qonşular salamlaşdılar. (bir-biri ilə salamlaşdılar)
- Dostlar dalaşdılar. (bir-biri ilə dalaşdılar)
Qarşılıq feil ən az iki nəfərin iştirakını və hərəkətin qarşılıqlı olduğunu bildirir.
Məchul feil şəkli
Məchul feil – hərəkətin icraçısının bilinmədiyini və ya gizli qaldığını bildirir. Məchul feil əsasən –il, –in şəkilçiləri ilə düzəlir, bəzən isə köməkçi “olunmaq” feilinin köməyi ilə ifadə olunur.
Sual: Nə oldu? Kim tərəfindən? (məlum deyil)
Quruluş: Fel kökü + –il, –in
Nümunələr:
- Qapı açıldı. (kimin tərəfindən – məlum deyil)
- Kitab oxundu. (kim oxudu – məlum deyil)
- Söz deyildi. (kim dedi – məlum deyil)
- Həmin məktub yazıldı.
Məchul feil cümlədə icraçını gizli saxlayır və hərəkətin nəticəsini əsaslandırır.
İcbar feil şəkli
İcbar feil – hərəkətin icraçısı birbaşa deyil, başqa bir şəxsin təşəbbüsü və məcburiyyəti ilə hərəkətin baş verməsini bildirir. Yəni, bir nəfər başqa birini hərəkətə vadar edir. İcbar feil əsasən –dir, –tir, –ir, –dur, –tur, –ur, –dır, –tər və s. şəkilçiləri ilə düzəlir.
Sual: Kim (kimin vasitəsi ilə) nə edir?
Quruluş: Fel kökü + icbar şəkilçisi
Nümunələr:
- Uşaq qapını açdırdı. (başqasına açdırdı)
- Müəllim şagirdə kitab oxutdurdu.
- Atam bizi işlədirdi.
- Sən məni güldürdün.
İcbar feil iki şəxsin iştirakını bildirir: hərəkəti icra edən və vadar edən.
Feilin şəkilləri və təsirlik əlaqəsi
Feilin şəkilləri ilə felin təsirlik-təsirsizlik kateqoriyası sıx bağlıdır. Əksər hallarda, feil şəkli obyektin varlığı və yoxluğu, hərəkətin istiqaməti və xarakteri barədə əlavə məlumat verir. Bəzi feil şəkilləri (məsələn, qarşılıq, qayıdış, icbar) feilin yalnız təsirli və ya təsirsiz olmasına görə dəyişə bilər.
Feilin şəkilçiləri və qrammatik quruluşu
Azərbaycan dilində feilin şəkilləri əsasən aşağıdakı şəkilçilərlə düzəlir:
- –n, –ın (qayıdış)
- –ş (qarşılıq)
- –il, –in (məchul)
- –dir, –tir, –dur, –tur, –dır, –tər (icbar)
Bəzi hallarda köməkçi fellər də işlədilə bilər (olunmaq, etdirilmək və s.).
Feilin şəkillərinin cümlədə funksiyası və rolu
Feilin şəkilləri nitqdə və yazıda ifadə imkanlarını artırır, fikri daha dəqiq, aydın və məntiqi qurmağa imkan verir. Bu şəkillər fikirdə iştirakçıların sayını, rollarını, hərəkətin istiqamətini, hərəkətin subyekt və obyektlə münasibətini və hadisələrin gerçəkliyini göstərmək üçün vacibdir.
Məsələn:
- Əməli feil: “Mən oxuyuram.” (özüm üçün)
- Qayıdış: “Mən yuyundum.” (özüm özümü)
- Qarşılıq: “Biz öpüşdük.” (bir-birimizlə)
- Məchul: “Qapı bağlandı.” (kim bağladı – bilinmir)
- İcbar: “Anam məni oyatdırdı.” (başqasına etdirdi)
Feilin şəkilləri və sintaktik imkanlar
Feilin şəkilləri mürəkkəb cümlə quruluşunda, müxtəlif sintaktik əlaqələrin və hadisələr arasında məntiqi münasibətlərin yaradılmasında mühüm rol oynayır. Mürəkkəb cümlələrdə, müxtəlif qrammatik münasibətləri ifadə etmək üçün feil şəkillərinin seçilməsi fikrin aydın və məntiqli çatdırılmasına kömək edir.
Feilin şəkillərinin dil və üslubda əhəmiyyəti
Feilin şəkillərinin düzgün və yaradıcı istifadəsi dilin üslubi imkanlarını, bədii və publisistik mətnlərin ifadəliliyini artırır. Bədii ədəbiyyatda müəlliflər feilin müxtəlif şəkillərindən istifadə etməklə obrazlılıq, hərəkətlilik, psixoloji nüanslar yaradır.
Feilin şəkillərinin öyrənilməsində tez-tez yol verilən səhvlər
- Feilin şəkilçi ilə düzgün qurulmaması
- Qayıdış və qarşılıq şəkilçilərinin qarışdırılması
- Məchul və icbar feil formalarının sintaktik uyğunluq baxımından səhv tətbiqi
- Eyni fel kökünə bir neçə şəkilçinin səhvən artırılması
Feilin şəkilləri öyrədilərkən həm qrammatik, həm də semantik əlaqələrə xüsusi diqqət yetirilməlidir.
Müxtəlif feil şəkilləri və onların izahı
| Feil şəkli | Şəkilçi və quruluş | Sual | Nümunə |
|---|---|---|---|
| Əməli | Yoxdur (kök) | Kim? nə edir? | Mən oxuyuram, O gəldi |
| Qayıdış | –n, –ın | Kim? nə edir? (özünə) | O yuyundu, Qız bəzəndi |
| Qarşılıq | –ş | Kimlər? nə edir? | Onlar dalaşdılar, Dostlar görüşdülər |
| Məchul | –il, –in | Nə oldu? Kim tərəfindən? | Qapı açıldı, Kitab oxundu |
| İcbar | –dir, –tir, –dur, və s. | Kim nə etdirdi? | O kitabı oxutdurdu, Mən qapını açdırdım |
Feilin şəkilləri və başqa dillərlə müqayisə
Türk dillərinin demək olar ki, hamısında feilin şəkilləri bənzər şəkildə qurulur və bu, onların qrammatik sisteminin ümumi xüsusiyyətidir. Dünya dillərinin bir çoxunda isə (məsələn, ingilis, rus və s.) feilin şəkli əsasən köməkçi fellərlə, passiv, refleksiv, causative (icbar) və reciprocal (qarşılıq) formalarla ifadə olunur.
Feilin şəkilləri və feilin digər qrammatik kateqoriyaları ilə əlaqəsi
Feilin şəkli başqa qrammatik kateqoriyalara (zaman, şəxs, təsirlik) birbaşa bağlıdır. Hər bir feil həm şəkil, həm zaman, həm şəxs, həm də təsirlik baxımından dəyişə bilər.
Feilin şəkilləri ilə bağlı müasir tədqiqatlar və tətbiq sahələri
Müasir dilçilikdə feilin şəkilləri sintaksis, semantika, tərcümə, dil öyrənmə metodikası və kompyuter dilçiliyində xüsusi tədqiqat və tətbiq sahəsi olaraq araşdırılır. Feilin şəkilləri həm də yazılı nitqin avtomatik təhlili, maşın tərcüməsi, nitq tanıma sistemləri üçün əsas qrammatik alətlərdəndir.
Feilin şəkilləri Azərbaycan dilinin təkcə qrammatikasında deyil, danışıq və yazıda, ədəbiyyatda və gündəlik ünsiyyətdə fikir müxtəlifliyini, məna dərinliyini, obrazlılığı və məntiqi münasibətləri təmin edir. Feil şəkillərinin öyrənilməsi dilin əsaslarını, ifadə imkanlarını və funksional zənginliyini anlamaq üçün vacibdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Feilin şəkli — feilin hərəkətə, prosesə və ya hadisəyə olan münasibətini, icraçının rolu və hərəkətin xarakterinə görə aldığı qrammatik formalarını bildirir. Yəni, feil hərəkətin necə, kim tərəfindən və hansı münasibətdə baş verdiyini şəkil vasitəsilə göstərir.
Azərbaycan dilində əsasən beş şəkil var: əməli feil şəkli, qayıdış feil şəkli, qarşılıq feil şəkli, məchul feil şəkli və icbar feil şəkli.
Əməli feil şəkli – hərəkəti subyektin özü birbaşa və məqsədli şəkildə icra etdiyini bildirir. Bu, feilin ən çox işlənən və şəkilçi almayan əsas formasıdır. Məsələn: ‘Mən oxuyuram’, ‘O yazdı’.
Qayıdış feil şəkli ‘-n’, ‘-ın’ şəkilçiləri ilə düzəlir və hərəkətin subyektin özünə yönəldiyini göstərir. Məsələn: ‘O yuyundu’, ‘Qız bəzəndi’.
Qarşılıq feil şəkli ‘-ş’ şəkilçisi ilə düzəlir və hərəkətin bir neçə şəxs arasında qarşılıqlı şəkildə icra olunmasını bildirir. Məsələn: ‘Onlar görüşdülər’, ‘Dostlar dalaşdılar’.
Məchul feil şəkli ‘-il’, ‘-in’ şəkilçiləri ilə düzəlir və hərəkətin icraçısı məlum olmadıqda və ya əhəmiyyətsiz olduqda istifadə olunur. Məsələn: ‘Qapı açıldı’, ‘Kitab oxundu’.
İcbar feil şəkli ‘-dir’, ‘-tir’, ‘-dur’, ‘-tur’, ‘-dır’, ‘-tər’ və s. şəkilçiləri ilə düzəlir. Hərəkətin bir nəfər tərəfindən başqa bir şəxsə etdirilməsini bildirir. Məsələn: ‘O kitabı oxutdurdu’, ‘Uşaq qapını açdırdı’.
Feilin şəkilçiləri fel kökünə artırılır və cümlədə əsas fel kimi çıxış edir. Onlar felin hərəkətinin xarakterini, icraçı ilə obyekt arasındakı münasibəti göstərir.
Xeyr, bir feil eyni anda yalnız bir şəkil qəbul edə bilər. Ancaq mürəkkəb formalar vasitəsilə (məsələn, icbar-məchul) bəzi istisna hallar mümkündür.
Feilin şəkillərinin düzgün mənimsənilməsi dilin qrammatik quruluşunu anlamaq, mətn və nitqdə fikrin düzgün və aydın ifadə edilməsi üçün əsas şərtdir. Bu, həm də cümlədə məna və məntiq ardıcıllığının qorunmasını təmin edir.
