Feodalizm insan cəmiyyətinin inkişaf mərhələlərindən biri kimi, əsasən orta əsrlər dövründə Avropa, Asiya və digər bölgələrdə geniş yayılmış sosial-iqtisadi və siyasi sistemdir. Bu sistemin əsasında torpaq üzərində mülkiyyətin və hakimiyyətin böyük feodallara məxsus olması, kəndli və əhalinin isə torpaq sahiblərinə asılı şəkildə yaşaması dayanırdı. Feodalizm dövründə cəmiyyət bir neçə sosial təbəqəyə bölünürdü və əsas zümrələrə feodallar (torpaq sahibləri), vassallar, kəndlilər və bəzən də şəhər əhalisi (burjuaziya) daxil idi.
Feodal sistemin əsasını torpaq təşkil edirdi. Torpağa sahib olan feodallar yalnız iqtisadi deyil, həm də inzibati və hərbi hakimiyyətə malik idilər. Kəndlilər isə bu torpaqlarda işləyərək məhsulun bir hissəsini feodala verməli və müxtəlif öhdəlikləri yerinə yetirməli idilər. Feodalizm dövründə siyasi hakimiyyət mərkəzləşməmiş, çox vaxt müxtəlif əyalət və knyazlıqlar arasında bölüşdürülmüşdü. Dövlət aparatının zəifliyi və hüquqi bərabərsizliyin dərinləşməsi həmin dövrdə cəmiyyətin əsas xüsusiyyətləri idi.
Feodalizm termini ilk dəfə XVIII əsrin sonu – XIX əsrin əvvəllərində Avropa tarixçiləri tərəfindən istifadə edilmişdir. Latınca “feodum” (torpaq sahəsi) sözündən yaranmış bu anlayış, torpaq üzərində şəxsi mülkiyyətə əsaslanan və asılı kəndlilərin əməyindən bəhrələnən sosial münasibətlər sistemini ifadə edir. Feodal münasibətlər qədim köləlik sisteminin tədricən aradan qalxması və yeni cəmiyyət quruluşunun formalaşması prosesi ilə əlaqədar olaraq yaranmışdır.
Bu sistemin mahiyyəti, sosial ədalətsizlik, iyerarxik quruluş və şəxsi asılılıq üzərində qurulması idi. Feodalizmin Avropadakı inkişafı, xüsusilə Qərbi Avropa ölkələrində IX–XV əsrləri əhatə etdi. Şərqi Avropada, Rusiyada, Yaxın Şərqdə və hətta Yaponiyada da feodal quruluş özünəməxsus formalarla müşahidə olundu. Bu baxımdan, feodalizm tarixin müxtəlif regionlarında fərqli inkişaf mərhələlərindən keçmişdir.
Feodalizmin Mənşəyi və Tarixi İnkişafı
Feodalizm qədim dövrün köləlik quruluşunun tədricən süqutu və yeni sosial münasibətlərin yaranması fonunda təşəkkül tapıb. Qərbi Avropada feodal münasibətlərin formalaşması əsasən Roma İmperiyasının dağılması (V əsr) və yerli tayfa aristokratiyasının torpaqları ələ keçirməsi ilə başlamışdır. Bu dövrdə torpaq mülkiyyəti və hərbi xidmət əsasında yeni sosial-iqtisadi münasibətlər formalaşırdı.
Orta əsrlərin başlanğıcında Avropada mərkəzi hakimiyyət zəifləmiş, ərazilər arasında yerli hökmdar və knyazların, böyük torpaq sahiblərinin nüfuzu artmışdı. Onlar kəndliləri və kiçik vassalları özlərinə tabe etdirir, torpaq üzərində nəzarət və hakimiyyəti əlində saxlayırdılar. Bu sistemin əsas prinsipi “vassal-suzeren” münasibətləri idi. Yəni, zəif feodal (vassal) güclü feodala (suzerenə) tabe olurdu, qarşılığında isə qorunma, torpaq və müəyyən azadlıqlar əldə edirdi.
Şərqi Avropa, Asiya və Yaponiyada da feodal quruluş, xüsusilə kənd təsərrüfatına əsaslanan iqtisadi sistem və şəxsi asılılıq formaları ilə müşahidə olunurdu. Hər bir regionda feodalizm öz yerli xüsusiyyətlərinə, milli ənənələrə və siyasi şəraitə uyğun inkişaf edirdi.
Feodalizmin inkişaf mərhələləri adətən üç əsas dövrə bölünür: erkən feodalizm, klassik feodalizm və gec feodalizm. Erkən mərhələdə torpaq bölgüsü və asılılıq əlaqələri formalaşır, klassik dövrdə isə feodal iyerarxiyası və iqtisadi münasibətlər tam bərqərar olurdu. Gec feodalizmdə isə şəhər mədəniyyəti və yeni iqtisadi münasibətlər güclənir, feodal sistem zəifləməyə başlayırdı.
Feodal Cəmiyyətin Strukturu və İyerarxiyası
Feodal cəmiyyət əsasən üç əsas təbəqədən ibarət idi: feodallar, vassallar və asılı kəndlilər (serflər). Feodallar böyük torpaq sahibləri və yüksək zadəganlar kimi, siyasi və iqtisadi hakimiyyətə malik idilər. Onların əlində həm hərbi güc, həm də inzibati səlahiyyət cəmləşirdi. Feodallar özlərinə tabe olan kiçik vassallara və ya cəngavərlərə torpaq paylayırdılar və qarşılığında hərbi xidmət, vergi və müxtəlif öhdəliklər tələb edirdilər.
Vassallar orta təbəqə zadəganları və ya cəngavərlər idi. Onlar həm torpaq sahibinə tabe olur, həm də öz növbəsində aşağı təbəqədə olan kəndliləri özlərinə tabe edirdilər. Vassal və suzeren münasibətləri qarşılıqlı hüquq və vəzifələrə əsaslanırdı: vassal hərbi və ya digər xidmətlər göstərir, suzeren isə onu torpaq və himayə ilə təmin edirdi.
Ən aşağı təbəqə asılı kəndlilər (serflər) idi. Onlar torpağa bağlanmış, müstəqil hüquqlara malik olmayan, məhsulun və gəlirin bir hissəsini feodala verməyə məcbur olan təbəqə idi. Serflərin şəxsi azadlığı məhdud idi, onlar torpağı tərk edə və ya sərbəst şəkildə sahiblik edə bilmirdilər. Bəzən şəhər əhalisi və sənətkarlar da cəmiyyətin ayrıca təbəqəsi kimi formalaşırdı.
Feodal cəmiyyətin iyerarxik quruluşu, həm sosial ədalətsizlik, həm də mülkiyyət və hakimiyyətin mərkəzləşməməsi ilə səciyyələnirdi. Bütün hüquq və imkanlar torpaq sahibi feodalların əlində cəmlənmişdi.
Feodalizmin İqtisadi Sistemi
Feodalizmin iqtisadi əsasını kənd təsərrüfatı və torpaq üzərində asılılıq təşkil edirdi. Bütün istehsal vasitələrinin – torpaq, mal-qara, su və digər resursların əsas sahibləri feodallar idi. Kəndlilər feodalların torpağında işləyir, məhsulun bir hissəsini feodala vergi və renta şəklində ödəyirdilər. Torpaq sahibi kəndliləri himayə edir, amma bunun qarşılığında onların əmək və məhsulundan faydalanırdı.
Feodal iqtisadiyyatında məhsuldarlıq aşağı idi, texniki tərəqqi zəif inkişaf etmişdi, əmək alətləri və texnologiya əsasən ibtidai səviyyədə qalırdı. Pul dövriyyəsi az idi, iqtisadiyyatın əsasını barter və təbii təsərrüfat təşkil edirdi. Feodal münasibətlərində istehsalçı və istehlakçı eyni ərazidə yaşayır, kəndli həm öz ailəsini, həm də feodalı təmin edirdi.
Şəhərlərin inkişafı və ticarətin genişlənməsi nəticəsində feodal iqtisadiyyatı tədricən pul münasibətlərinə keçməyə başladı. Ticarətin və sənətkarlığın inkişafı yeni sosial qrup – şəhər burjuaziyasının formalaşmasına səbəb oldu.
Feodal Cəmiyyətinin Təbəqələri və Xüsusiyyətləri
| Təbəqə | Sosial Status | Əsas Məşğuliyyət | Hüquq və Öhdəliklər |
|---|---|---|---|
| Feodallar | Yüksək | Torpaq sahibliyi | Hakimiyyət, vergi toplama |
| Vassallar | Orta | Hərbi və inzibati | Torpaq idarəetməsi, xidmət |
| Kəndlilər | Aşağı (serflər) | Kənd təsərrüfatı | Torpağa bağlılıq, renta, öhdəlik |
| Şəhər əhalisi | Orta/Aşağı | Sənətkarlıq, ticarət | Bəzi azadlıqlar, məhdud hüquq |
Feodalizmin Siyasi Quruluşu və Hakimiyyət
Feodalizm dövründə siyasi hakimiyyət mərkəzləşməmiş, əsasən yerli feodalların, knyazların və hersoqların əlində cəmlənmişdi. Dövlət aparatının zəifliyi, fərdi hakimiyyətlərin güclənməsi və iyerarxik idarəetmə siyasi strukturun əsas xüsusiyyətləri idi. Feodallar müstəqil şəkildə vergilər toplayır, məhkəmə keçirir, öz qoşunlarını saxlayır və bəzən hətta müharibələrə rəhbərlik edirdilər.
Mərkəzi hakimiyyət adətən nominal xarakter daşıyırdı və real siyasi nüfuzdan məhrum olurdu. Monarxiya və ya imperiya rəhbəri formal olaraq bütün əraziyə sahib olsa da, faktiki idarəetmə güclü feodalların əlində idi. Bu isə tez-tez daxili münaqişələrə, torpaq üstündə çəkişmələrə, vətəndaş müharibələrinə səbəb olurdu.
Feodal münasibətlər dövlətin hərbi gücünü də müəyyən edirdi. Ordunun əsasını vassallar və onların cəngavərləri təşkil edirdi. Müharibə və təhlükə zamanı feodallar öz vassallarını silah altında toplayır, onları dövlətin və ya öz torpaqlarının müdafiəsinə səfərbər edirdi.
Feodalizmin Cəmiyyətə və İncəsənətə Təsiri
Feodalizm dövründə cəmiyyət əsasən kənd təsərrüfatı və torpaq asılılığına əsaslansa da, bu dövr elmi, mədəni və bədii yaradıcılıqda mühüm rol oynadı. Orta əsrlər memarlığı, qəsrlər, kilsə və monastır binaları, saraylar məhz feodal münasibətlərin və zadəgan zövqünün məhsulu idi. Rəssamlıq, heykəltəraşlıq, poeziya və musiqi bu dövrdə feodalların və kilsənin himayəsi altında inkişaf edirdi.
Eyni zamanda, feodalizm dövründə cəmiyyət ciddi iyerarxiyaya və sosial təbəqələşməyə məruz qalmışdı. Sosial mobillik məhdud idi, insanların təbəqələr arasında keçidi çətinləşmişdi. Buna baxmayaraq, şəhərlərin inkişafı, bazar iqtisadiyyatının güclənməsi və yeni elmi kəşflər cəmiyyətin inkişafına müsbət təsir göstərirdi.
Feodalizm həm də Avropada və Şərqdə monastırların, universitetlərin və təhsil ocaqlarının yaranmasına şərait yaratdı. Ənənəvi elmi biliklər və yeni axtarışlar bu dövrdə formalaşmağa başladı.
Feodalizmin Zəifləməsi və Sona Çatması
Feodalizmin zəifləməsi və tədricən aradan qalxması bir neçə əsas amillə bağlı idi. İlk növbədə, şəhərlərin və bazar iqtisadiyyatının inkişafı, pul münasibətlərinin və ticarətin güclənməsi feodal iqtisadiyyatını kölgədə qoydu. Yeni texnologiyaların, kənd təsərrüfatında məhsuldarlığın artması və sənayeləşmənin başlanması torpaq üzərində asılılığı azaltdı.
Eyni zamanda, güclü monarxiyaların və mərkəzləşdirilmiş dövlətlərin yaranması feodalların hakimiyyətini zəiflətdi. Əsgəri ixtiralar, daimi orduların yaradılması və yeni vergi sistemlərinin tətbiqi ilə feodal iyerarxiyası əhəmiyyətini itirdi. Kəndlilərin və şəhər əhalisinin sosial və hüquqi vəziyyəti yaxşılaşdı, yeni sosial təbəqə – burjuaziya formalaşdı.
Avropada, xüsusilə İngiltərə, Fransa və Almaniyada burjua inqilabları və sənaye inqilabı feodalizmin sonunu sürətləndirdi. Rusiya və bəzi Şərq ölkələrində isə feodal münasibətlər XIX əsrin sonlarına qədər davam etdi və yalnız islahatlar nəticəsində ləğv olundu.
Feodalizmin Müasir Dünyada İzləri
Müasir dünyada klassik feodalizm artıq mövcud olmasa da, onun bəzi izləri və təsiri sosial, hüquqi və iqtisadi münasibətlərdə hələ də qalır. Torpaq üzərində mülkiyyət, yerli icma idarəetməsi, bəzi kənd təsərrüfatı bölgələrində patriarxal münasibətlər, eləcə də bəzi regionlarda mülkiyyət və hakimiyyətin qeyri-bərabər bölüşdürülməsi feodalizmdən qalan ənənələr kimi qiymətləndirilə bilər.
Bundan əlavə, bir çox ölkədə tarixi abidələr, arxitektura, adət-ənənələr, folklor və ədəbiyyat feodalizm dövrünün mirasıdır. Cəmiyyətlər feodal dövrünün nəticələrindən öyrənərək sosial ədalət və hüquqi bərabərliyin təmin olunmasına çalışırlar.
Feodalizm tarixi cəmiyyətlərin inkişaf mərhələlərində mühüm rol oynamış, insanlıq üçün həm sosial ədalətsizliyin, həm də idarəetmə və mədəniyyətin əsasını təşkil etmiş bir quruluş olmuşdur. Bu sistemin əsas xüsusiyyəti torpaq və mülkiyyət üzərində şəxsi hakimiyyət, iyerarxik sosial struktur və kəndli təbəqəsinin asılılığıdır. Feodalizmin zəifləməsi və aradan qalxması yeni iqtisadi, siyasi və sosial münasibətlərin yaranmasına, insan hüquq və azadlıqlarının genişlənməsinə səbəb olmuşdur. Müasir dünyada feodalizmin birbaşa mövcudluğu aradan qalxsa da, onun təsiri bəzi ənənə və münasibətlərdə hələ də hiss edilir. Feodalizm – tarix boyu insan cəmiyyətinin təkamül mərhələsində xüsusi iz qoymuş bir ictimai quruluş kimi dəyərləndirilir.
Ən Çox Verilən Suallar
Feodalizm əsasən orta əsrlərdə formalaşmış və yayılmış sosial-iqtisadi və siyasi quruluşdur. Onun əsasında torpaq üzərində şəxsi mülkiyyət və kəndlilərin feodallara asılı vəziyyətdə yaşaması dayanırdı. Feodalizm zamanı cəmiyyət təbəqələrə bölünürdü və hakimiyyət əsasən yerli torpaq sahiblərinin əlində cəmləşirdi.
Feodalizmin başlıca xüsusiyyətləri torpaq mülkiyyətinin feodalların əlində cəmləşməsi, kəndlilərin asılılıq vəziyyətində olması, cəmiyyətin iyerarxik quruluşu və hakimiyyətin mərkəzləşməməsi idi. Feodal münasibətlərdə hərbi xidmət, renta və müxtəlif öhdəliklər əsas rol oynayırdı.
Feodal cəmiyyətində başlıca təbəqələr feodallar (torpaq sahibləri və zadəganlar), vassallar (kiçik zadəganlar və cəngavərlər), kəndlilər (serflər) və şəhər əhalisi (sənətkarlar, ticarətçilər) idi. Ən yüksək statusa malik olanlar feodallar, ən asılı təbəqə isə kəndlilər idi.
Feodalizmin iqtisadi əsasını kənd təsərrüfatı və torpaq üzərində şəxsi mülkiyyət təşkil edirdi. Kəndlilər feodalların torpağında işləyir, məhsulun bir hissəsini və ya renta şəklində vergi verirdilər. Pul dövriyyəsi zəif, təbii təsərrüfat isə əsas idi.
Feodalizm Qərbi Avropada əsasən IX–XV əsrləri, Şərqi Avropada isə daha gec dövrləri əhatə edirdi. Bəzi Şərq və Asiya ölkələrində isə feodal münasibətlər XIX əsrə qədər davam etmişdir.
Vassal-suzeren münasibətləri feodallar arasında qarşılıqlı hüquq və öhdəlikləri ifadə edir. Vassal zəif feodal kimi, güclü feodala (suzerenə) tabe olur, qarşılığında torpaq və himayə alır, hərbi və digər xidmətlər göstərir.
Feodalizmin zəifləməsinə şəhərlərin və ticarətin inkişafı, bazar münasibətlərinin güclənməsi, kənd təsərrüfatında texniki tərəqqi, mərkəzləşdirilmiş dövlətlərin yaranması, daimi orduların və yeni vergi sistemlərinin tətbiqi səbəb oldu.
Feodalizm dövründə sosial ədalətsizlik və təbəqələşmə güclənsə də, incəsənət, memarlıq və elmin inkişafına da təkan verdi. Qəsrlər, kilsələr, monastırlar, universitetlər və yeni bədii üslublar feodalizmin mədəniyyətə təsirinin nümunələridir.
Feodalizmin sonu şəhər mədəniyyətinin və kapitalizmin inkişafı ilə bağlıdır. Burjua inqilabları, sənaye inqilabı və yeni sosial təbəqənin – burjuaziyanın formalaşması nəticəsində feodal münasibətlər aradan qalxdı və yeni ictimai münasibətlər yaranmağa başladı.
Müasir dünyada klassik feodalizm yoxdur, lakin bəzi bölgələrdə torpaq mülkiyyəti, yerli idarəetmə və sosial münasibətlərdə feodal ənənələrinin izləri qalır. Tarixi abidələr, adət-ənənələr və ədəbiyyat da feodalizm dövrünün izlərini daşıyır.
