Fərd anlayışı insan cəmiyyətinin, fəlsəfi düşüncənin, sosial və psixoloji elmlərin ən köklü, universal və vacib anlayışlarından biridir. İnsan varlığının, şəxsiyyətin və ictimai münasibətlərin dərkində fərd sözü mərkəzi yer tutur. Hər bir cəmiyyət, ailə, kollektiv, xalq və ya bəşəriyyət bütövlükdə məhz fərdlərdən təşkil olunur. Fərd anlayışının dərinliyində yalnız insanın bioloji mövcudluğu yox, onun ruhu, mənəvi və intellektual potensialı, sosial və psixoloji kimliyi, azadlıq və məsuliyyət hissi, seçmək və seçilmək haqqı, unikal xarakteri və özünüdərki dayanır. Azərbaycan cəmiyyətində də fərd termini həm gündəlik dildə, həm də elmi diskursda mühüm yerə malikdir. Bəzən fərd deyəndə sadəcə bir insanı nəzərdə tuturlar, lakin bu anlayışın alt qatında insanın cəmiyyət qarşısında rolu, özünüdərk səviyyəsi, şəxsiyyət kimi formalaşması, fərqliliyi və bənzərsizliyi dayanır. Fərd anlayışının kökləri, tarixi inkişafı, elmi və fəlsəfi şərhləri, psixoloji və sosial ölçüləri, müasir dövrdə fərdin hüquqları və azadlıqları – bütün bunlar müasir insan üçün aktual mövzulardandır. Fərd olmaq, fərdi şəxsiyyət kimi tanınmaq və bu statusu qorumaq insan həyatının və cəmiyyətin ən vacib təməl sütunlarındandır.
Fərd anlayışının lüğəvi, tarixi və fəlsəfi mənası
Fərd sözü ərəb dilindən gəlir və “tək”, “vahid”, “ayrı”, “özünəməxsus” mənalarını ifadə edir. Klassik fəlsəfədə fərd – bioloji və ya sosial baxımdan bir növün, cəmiyyətin və ya sinfin ayrılıqda götürülmüş, konkret bir üzvü deməkdir. Fərd anlayışı antik dövrdən bəri insanın təbiətdə və cəmiyyətdə yerini, özünü, fərqliliyini və bənzərsizliyini dərk etmək üçün əsas konseptlərdən biri olub. Platon, Aristotel, daha sonralar isə İbn Sina, Qazali, Fərabi kimi filosoflar insanı “vahid varlıq” kimi tədqiq ediblər.
Fərd termini eyni zamanda “şəxsiyyət” (individual) anlayışı ilə sıx bağlıdır, lakin bu iki anlayış eyni deyil. Fərd hər bir insanın bioloji və sosial varlığıdır, şəxsiyyət isə fərdin cəmiyyətlə, sosial institutlarla, ailə, dostluq, iş və yaradıcılıq əlaqələri ilə formalaşmış, inkişaf etmiş fərdi simasıdır. Bütün insanlar fərddir, amma hər fərd şəxsiyyət səviyyəsinə yüksələ bilməz.
Fərdin sosial, psixoloji və hüquqi ölçüləri
Fərd anlayışını tam dərk etmək üçün onu bir neçə aspektdə izah etmək lazımdır:
Sosial ölçü:
Fərd cəmiyyətin əsas vahididir. Hər bir ailə, sinif, kollektiv, təşkilat fərdlərdən ibarətdir. Sosial elmlər fərdi öyrənərkən onun ailədə, kollektivdə, ictimai münasibətlərdə və institutlarda oynadığı rolu araşdırır. Fərd, bir tərəfdən cəmiyyətin məhsuludur, digər tərəfdən cəmiyyətin inkişafının və dəyişiminin əsas səbəbidir.
Psixoloji ölçü:
Psixologiyada fərd insanın doğuşdan malik olduğu bədən, sinir sistemi, psixika və irsiyyət kimi xüsusiyyətlərini əhatə edir. Hər bir fərdin genetik kodu, temperamenti, duyğu və düşüncə sistemi, motivasiyaları, emosional reaksiya və dünyagörüşü unikal olur. Fərdilik insanın özünü dərk etməsi, öz istəklərini, məqsədlərini və potensialını reallaşdırması ilə birbaşa bağlıdır.
Hüquqi ölçü:
Hüquq sistemində fərd subyekt kimi tanınır və hüquq normaları qarşısında hüquq və vəzifələrə malikdir. İnsan hüquqları fərdiyyətin və şəxsiyyətin müdafiəsi və inkişafı üçün əsas bazadır. Konstitusiya və beynəlxalq hüquq sənədlərində fərdin hüquq və azadlıqları prioritet olaraq tanınır.
Fərd və şəxsiyyət
Bəzən fərd və şəxsiyyət anlayışları eyni mənada işlədilir, amma əslində onların arasında mahiyyət fərqləri var. Fərd – bioloji və sosial varlıqdır; şəxsiyyət isə cəmiyyətin, ailənin, məktəbin, kollektivin təsiri altında formalaşan, fərdin öz həyat təcrübəsi, tərbiyəsi, dünyagörüşü, dəyərləri və məqsədləri əsasında inkişaf edən xüsusi bir mənəvi obrazdır.
| Anlayış | Tərifi | Əsas fərq və oxşarlıq |
|---|---|---|
| Fərd | Bioloji və sosial varlıq, insanın təbiətində var | Bütün insanlar fərddir |
| Şəxsiyyət | Sosiallaşma nəticəsində formalaşmış mənəvi sima | Hər fərd şəxsiyyət ola bilməz |
Bu cədvəl göstərir ki, fərdlik insanın varlığının başlanğıcı, şəxsiyyət isə sosial inkişafın və özünüreallaşdırmanın nəticəsidir.
Fərdilik və cəmiyyət
Cəmiyyət və fərd arasındakı münasibət tarixi və fəlsəfi baxımdan daim müzakirə obyekti olub. Cəmiyyət olmadan fərd inkişaf edə bilməz, lakin hər bir cəmiyyətin inkişafı da fərdlərin potensialı, təşəbbüskarlığı, yaradıcılığı və mənəvi dəyərləri ilə müəyyən olunur. Fərdilik cəmiyyətdə yeniliyin, inqilabların, inkişaf və tərəqqinin əsas mənbəyidir. Hər bir fərdin seçim azadlığı, yaradıcılıq potensialı və sosial mövqeyi cəmiyyətin dinamikasında mühüm rol oynayır.
Fərd öz fikirlərini ifadə etmək, yeni ideyalar təqdim etmək, fərqli davranış nümunələri göstərmək hüququna malikdir. Cəmiyyət isə fərdi tənzimləyir, sosial qaydalar və dəyərlər sistemi formalaşdırır, fərdin inkişafına imkanlar yaradır və eyni zamanda onu məhdudlaşdıra bilər.
Fərdiliyin inkişaf mərhələləri və sosiallaşma
Fərdilik doğuşdan yetkinliyə qədər inkişaf edən, mərhələli və fasiləsiz bir prosesdir. Bu proses bir neçə əsas mərhələdə baş verir:
- İlkin mərhələ: Fərd dünyaya bioloji varlıq kimi gəlir, genetik xüsusiyyətlər və təbii meyllərlə formalaşır.
- Sosiallaşma: Uşaq ailədə, məktəbdə, cəmiyyətdə sosial münasibətlər, qayda və normalarla tanış olur, özünü və başqalarını dərk etməyə başlayır.
- Şəxsiyyətin formalaşması: Fərd həyat təcrübəsi, tərbiyə, təhsil və sosial əlaqələr vasitəsilə özünü şəxsiyyət kimi inkişaf etdirir, mənəvi və intellektual dəyərlər əldə edir.
- Özünüreallaşdırma: Yetkin yaşda insan cəmiyyət üçün faydalı olmaq, öz məqsədlərini reallaşdırmaq, yaradıcı və sosial məsuliyyətli fərd kimi yaşamaq istəyir.
Bu mərhələlər hər kəsdə fərqli şəkildə, fərqli sürətlə və intensivlikdə baş verir.
Fərdiliyin tipologiyası və fərqləndirici xüsusiyyətlər
Sosiologiya və psixologiyada fərdlərin fərqləndirilməsi üçün müxtəlif tipologiyalar mövcuddur. İnsanların fərdi xüsusiyyətləri onların temperamentinə, xarakterinə, motivasiyalarına, emosional reaksiyalarına, sosial statusuna və peşəsinə görə müəyyən edilir. Ən çox istifadə olunan fərdilik növləri:
- Ekstravert və introvert fərdlər: Ekstravertlər ünsiyyətə açıq, dinamik və sosialdır, introvertlər isə sakit, qapalı, təhlilçi və təkliyə meyllidir.
- Emosional və rasional fərdlər: Bəziləri hiss və emosiyalara, digərləri isə məntiq və analitik düşüncəyə əsaslanır.
- Yaradıcılıq fərdləri: Orijinal ideya və innovasiyalara açıq, dəyişikliklərə meylli, adaptasiya qabiliyyəti yüksək olan insanlardır.
- Praktik fərdlər: Həyat hadisələrini praqmatik dəyərləndirən, real vəziyyətə tez uyğunlaşan insanlardır.
Bu tipologiyalar insanın cəmiyyətdə, peşə və ailə həyatında, sosial münasibətlərdə necə iştirak etdiyini anlamaq üçün faydalıdır.
Fərd hüquqları və azadlıqları
Fərdilik yalnız sosial və psixoloji anlayış deyil, həm də hüquqi və siyasi dəyərdir. Müasir demokratik cəmiyyətlərdə fərdin əsas hüquq və azadlıqları qanunlarla qorunur. Bunlara aşağıdakılar daxildir:
- Yaşamaq hüququ
- Azadlıq və şəxsi toxunulmazlıq
- Vicdan, söz və din azadlığı
- Təhsil, əmək və sağlamlıq hüququ
- Şəxsiyyətin müdafiəsi və inkişafı hüququ
Bu hüquqlar Azərbaycan Konstitusiyasında və beynəlxalq konvensiyalarda təsbit olunub və cəmiyyətin inkişafı üçün əsas şərtlərdən biridir.
Fərd və kollektiv
Fərd və kollektiv arasındakı münasibət hər zaman birmənalı olmur. Bəzən fərdin maraqları kollektivin maraqları ilə üst-üstə düşür, bəzən isə ziddiyyət yaradır. Hər bir fərdin öz seçimi, yaradıcılığı və şəxsi hədəfi olsa da, kollektiv həyat tərzi insanı sosial dəyərlərə və ortaq maraqlara uyğunlaşmağa vadar edir. Fərd və kollektiv arasında dialoq və kompromis cəmiyyətin dinamik inkişafının əsas şərtidir.
Bəzi hallarda fərdi maraqlar kollektiv maraqlardan üstün tutulanda individualizm, əks halda isə konformizm və kollektivizm yaranır. Hər iki halın müsbət və mənfi tərəfləri var.
Fərd və milli-mədəni kimlik
Fərd yalnız bəşəri və sosial varlıq deyil, həm də milli və mədəni kimliyin daşıyıcısıdır. Azərbaycan cəmiyyətində hər bir fərd öz milli, dini, dil və mədəni dəyərləri ilə seçilir və bu, cəmiyyətin rəngarəngliyini və zənginliyini təmin edir. Milli kimliyin formalaşmasında ailə, dil, adət-ənənə, tarix, folklor və mədəni irs əsas rol oynayır.
Fərd milli dəyərlərə sahib çıxmaqla, onları yaşatmaqla cəmiyyətin, xalqın və dövlətin güclənməsinə, davamlı inkişafına töhfə verir. Eyni zamanda, fərd universal dəyərlər, beynəlxalq humanizm, tolerantlıq və qlobal əməkdaşlıq ruhunu da daşıyır.
Fərd anlayışı insanın bioloji, psixoloji, sosial və hüquqi kimliyini əks etdirən çoxşaxəli və fundamental bir dəyərdir. Hər bir fərd cəmiyyətin inkişafı, mədəniyyətin davamlılığı, hüquqi dövlətin qurulması və sülhün bərqərar olması üçün vacib rol oynayır. Fərd olmaq, fərdiyyətini qorumaq və inkişaf etdirmək hər bir insanın əsas vəzifəsidir. Sağlam, yaradıcı, məsuliyyətli və azad fərdlər cəmiyyətin dinamikası, milli və qlobal inkişafı üçün əsas təməldir.
Ən Çox Verilən Suallar
Fərd sözü ərəb mənşəlidir və ‘tək’, ‘ayrı’, ‘vahid’ anlamını verir. Bioloji, sosial və psixoloji baxımdan bir insanın unikal varlıq kimi mövcudluğunu ifadə edir.
Fərd insanın doğuşdan malik olduğu bioloji və sosial varlıqdır, şəxsiyyət isə fərdin sosiallaşma, təhsil, tərbiyə və həyat təcrübəsi nəticəsində formalaşmış mənəvi obrazıdır.
Fərd cəmiyyətin əsas vahididir, kollektiv və ictimai münasibətlərin iştirakçısıdır. Hər bir sosial institut və ailə fərdlərdən ibarətdir və cəmiyyətin inkişafı fərdlərin potensialı ilə bağlıdır.
Fərdilik doğuşdan başlayır, sosiallaşma, şəxsiyyətin formalaşması və özünüreallaşdırma kimi mərhələlərlə davam edir. Hər mərhələ insanın sosial və mənəvi inkişafında vacib rol oynayır.
Fərdin yaşamaq, azadlıq, şəxsi toxunulmazlıq, söz və vicdan azadlığı, təhsil və əmək hüququ qanunla qorunur və Konstitusiyada təsbit olunub.
Fərdin maraqları və yaradıcılığı kollektiv həyat tərzi ilə uzlaşdırılmalıdır. Sosial dəyərlər və normativlər fərdləri birləşdirir və cəmiyyətdə harmoniya yaradır.
Fərdi xüsusiyyətlər temperament, xarakter, motivasiya, sosial status, emosional reaksiya və dünya görüşü ilə müəyyən olunur. İnsanlar introvert, ekstravert, emosional və ya rasional ola bilər.
Fərd milli-mədəni dəyərlərin, dilin, adət-ənənənin və tarixi mirasın daşıyıcısıdır. Milli kimlik fərdin şəxsiyyətinə təsir edir və cəmiyyətin müxtəlifliyini təmin edir.
Fərdiliyin qorunması yeniliyin, yaradıcı potensialın, azad seçimin və fərqli fikirlərin inkişafı üçün əsas şərtdir. Bu, cəmiyyətin və dövlətin dinamikasına təkan verir.
Fərdin təbiəti, sosiallaşma prosesi, şəxsiyyətə çevrilmə yolları, fərdin cəmiyyət qarşısında rolu, hüquq və azadlıqları elmi və fəlsəfi baxımdan ən çox müzakirə olunan mövzulardandır.
