İstənilən araşdırma prosesində düşüncə xətlərinin bələdçisi kimi görünən terminlər var; “fərziyyə” bu bələdçilərin ən çevik və dinamik olanıdır. Sözü dilə gətirən anda ağla gələn ilk təsvir təxmin, güman və ya ehtimal anlayışıdır, lakin fərziyyə sadəcə elmi proqnoz funksiyası daşımaqla kifayətlənmir. Bu termin əsrlər boyu fəlsəfə, riyaziyyat, fiqh və ədəbiyyat kimi sahələrdə müxtəlif çalarlar qazanaraq inkişaf edib. Qədim yunanların “hypothesis” kəlməsi ilə eyni kökdən gələn ərəb-fars “farziyyə” forması islam alimləri vasitəsilə orta əsr Şərq elmi mühitinə daxil oldu və məntiq dərsliklərinin əsas bölməsinə çevrildi. Bəzi mənbələrdə fərziyyə “təhqiqatın pilləsi” adlandırılır, yəni onu mərhələ kimi deyil, nərdivanın hər basamağında yenidən doğulan fikir nüvəsi kimi təqdim edirlər. Günümüz elmi metodologiyasında fərziyyə təcrübi sübuta aparan körpü rolunu oynayır: müşahidə ilə nəzəriyyə arasındakı boşluğu müəyyənləşdirir və sınaqdan sonra ya təkzib, ya da təsdiqlə nəticələnir. Hüquqşünaslar üçün fərziyyə normanın tətbiqindəki boşluqları dolduran ehtimal şərhidir, iqtisadçılar üçün bazar meylini ölçən riyazi funksiya, ədəbiyyat tənqidçiləri üçün isə müəllif niyyətinin mümkün izahı. Terminologiyanın genişliyi onun dilimizdəki elastikliyini göstərir; “fərz etmək” felindəki ehtimal biliyi “fərziyyə” substantivində konseptual çərçivəyə çevrilir. Məişət dilində də “fərziyyə qurmaq” ifadəsi hər hansı hadisəni öncədən ağlabatan ssenarilərlə izah etmək deməkdir. Bu çoxsahəli təbiətinə görə fərziyyəni sırf elmi termin kimi məhdudlaşdırmaq olmaz; o, insan təfəkkürünün risk almadan gələcəklə dialoqa girməsinin ən əlçatan yoludur.
Fərziyyə Terminologiyasının Etimoloji İcmalı
Fərziyyə sözü ərəb dilindəki “farz” kökündən yaranıb və “güman edilən, qəbul edilən” mənasını daşıyır. Qaynaqlarda “farz” qəti hökm, “fərziyyə” isə o hökmə aparan ehtimal mərhələsi kimi göstərilir; bu baxımdan termin həm açıq, həm də gizli epistemoloji boyut qazanır. Orta əsr ərəb məntiqi traktatlarında “fərziyyə” elmi qiyasa hazırlıq mərhələsi kimi təqdim edilir; alimin müşahidəni ümumi qaydaya bağlamadan öncə qurduğu ilkin ağıl konstruksiyasıdır.
Fars dilindəki “farziye” forması türkcəyə keçib morfoloji adaptasiya olunaraq “fərziyyə” kimi sabitləşib. Azərbaycan filoloji leksikonunda söz XX əsrin ortalarında məntiq dərsliklərinin tərcüməsi ilə rəsmiləşdi. Termin genişləndikcə “hipotez”, “varsayım” və “təxmini model” kimi sözlərlə sinonim cütlüklər yaratdı, lakin hələ də özünəməxsus hüquqi və dini kontekst nüansını qorudu.
Fərziyyə və Elmi Metod: Pillələr və Funksiya
Elmi proses müşahidə, fərziyyə, eksperiment, nəticə və nəzəriyyə ardıcıllığına əsaslanır. Burada fərziyyə müşahidə ilə eksperiment arasında körpü rolunu oynayaraq sınağın dizaynını müəyyənləşdirir; hansı dəyişənləri idarə etmək, hansını sabit saxlamaq gərəkdiyini fərziyyə diktə edir. Elm tarixi göstərir ki, yanlış fərziyyə belə tədqiqatçıya istiqamət verir, çünki təkzib olunan nəticə yeni fərziyyələrin yaranmasına təkan olur.
Popperin falsifikasiya prinsipinə görə, elmi fərziyyə təkzib edilə biləndir; əgər iddia təcrübi yoxlamaya açıq deyilsə, elmi fərziyyə statusu qazana bilməz. Kuhn isə elmi inqilablar modelində fərziyyə şəbəkələrinin normal elm dövrünü qoruduğunu, kütləvi anomaliyaların isə yeni paradiqma doğurduğunu vurğulayır. Hər iki halda fərziyyə dinamizminin elmi tərəqqinin mühərriki olduğu təsdiqlənir.
Fərziyyə ilə Nəzəriyyə Arasındakı Sərhəd
Nəzəriyyə təsdiqlənmiş fərziyyələr toplusu kimi təqdim edilir, lakin praktikada sərhəd daha incədir. Çünki bəzi fərziyyələr yüz illərlə sınaqdan keçsə də, tam sübutu verilmədiyi üçün nəzəriyyə statusuna qalxa bilmir; məsələn, “qaranlıq maddə” fərziyyəsi. Nəzəriyyə geniş fenomeni izah edir, fərziyyə isə müəyyən vəziyyəti proqnozlaşdırmaq üçün irəli sürülür; aralarındakı əsas fərq tətbiq sferası və empirik dəstəyin miqyasıdır.
Riyaziyyatda fərziyyə daha çox təklif edilən teorem formasıdır. “Riyaziyyat fərziyyəni sübuta aparan sənətdir” deyə məşhur ifadə var: Fermat fərziyyəsi üç yüz ildən artıq riyaziyyatçılara meydan oxudu və ancaq 1994-də Endryu Uaylsın sübutu ilə teoremə çevrildi. Deməli, fərziyyə şərt-bərabərlik müstəvisində durur, onu nəzəriyyəyə çevirmək üçün məntiqi arxiteqon lazımdır.
Fərziyyənin Hüquq və Fiqh Terminologiyasında Yeri
İslam hüququnda “fərziyyə” fiqh qaydasına əsaslanan ehtimal hökmüdür; müctəhid yetərli dəlil tapmayanda analoji fərziyyə qurur və “qiyas” mexanizmi ilə hökm verir. Burada fərziyyə ilahi hökm deyil, hüquqi ehtiyatdır və sonrakı ixtilafda dəyişdirilə bilər.
Müasir hüquqşünaslıqda “fabula fərziyyəsi” termini istintaqın rekonstruksiya təklifini bildirir; prokuror hadisə ssenarisini təxmini ardıcıllaşdırıb fərziyyə əsasında sübutlar toplayır. Məhkəmə prosesində müdafiə tərəfində alternativ fərziyyə qurmaq müsabiqə prinsipinin əsas alətlərindən biridir. Hər iki kontekstdə fərziyyə şərti həqiqəti daşıyan körpü rolunu oynayır.
Fərziyyənin Məntiq Sistemlərində Təsnifatı
Formal məntiqdə fərziyyə proposisional strukturun öncül hissəsidir: “Əgər P, onda Q” şəklindəki sadə şərt bildirir ki, P fərziyyədir, Q nəticə. P yanlış olsa, hökmdə saxta nəticə təzadı yarana bilər, lakin “material implies” qaydasına görə cümlə yenə doğru sayılır; bu, fərziyyənin məntiq sistemlərində xüsusi statusunun göstəricisidir.
Qeyri-səlis məntiqdə fərziyyə ehtimal dərəcəsi daşıyır; “P %80 doğrudur” kimi formalaşdırılır. Ekspert sistemləri bu tip fərziyyəni “if–then” qaydalarında reytinqlə kodlaşdırır və süni intellekt qərar ağacında ehtimalların toplanması ilə nəticəyə gəlir. Deməli, fərziyyə klassik 0–1 məntiqindən kənarda da operativ dəyər qazanır.
Fərziyyənin Sosial və Dilçilik Perspektivləri
Sosiologiyada fərziyyə sosial davranışın səbəb-nəticə əlaqəsini test etmək üçün konstruksiya edilir; məsələn, “gəlir artdıqca istehlak xərci yüksəlir” fərziyyəsi. Anket, müşahidə və statistik modellərlə sınaqdan keçirilir, nəticə təsdiqlənsə, “sosial qanunauyğunluq” deyə kodlanır.
Dilçilikdə fərziyyə dil faktının mənşəyini izah etmək üçün irəli sürülür. “Altay dili ailəsi” fərziyyəsi türk, monqol və tunqus-mançu dillərinin ortaq ata dilindən gəldiyini bildirir, lakin hələ tam sübuta yetirilmədiyi üçün nəzəriyyə statusunu qazanmayıb. Bu misallar göstərir ki, fərziyyə sosial elmlərdə də analitik skelet formalaşdırır.
Fərziyyə İlə Təcrübə Dizaynının Əlaqəsi
Eksperiment planlaşdıranda əvvəlcə fərziyyə formalaşdırılır, sonra dəyişənlər bu fərziyyəni sınaqdan keçirəcək tərzdə manipulyasiya olunur. Tibb araşdırmalarında “null” və “alternativ” fərziyyə yanaşması məhz nəticənin təsadüfi olub-olmadığını ölçmək üçün statistika testləri ilə birləşdirilir.
Laboratoriya şəraitində fərziyyə ölçülə bilən parametrdir; temperatur, təzyiq və reaksiya müddəti kimi dəyişənlər fərziyyənin iddia etdiyi kimi nəticəyə səbəb olarsa, model təsdiqlənir. Əks halda yeni fərziyyə qurulur. Bu çevik mexanizm elmi öz-özünü tənzimləyən prosesə çevirən əsas dinamodur.
Fərziyyənin Elm Sahələri Üzrə Müqayisəli Cədvəli
| Elm sahəsi | Fərziyyə forması | Empirik sınaq üsulu | Mümkün nəticə statusu |
|---|---|---|---|
| Fizika | Riyazi tənlik | Laboratoriya ölçümü, müşahidə | Teorem / Nəzəri model |
| Biologiya | Gen əlaqəsi ehtimalı | DNT analizi, fenotip müşahidəsi | Kanon qayda / Redaktə |
| Hüquq | Hadisə rekonstruksiyası | İstintaq, şahid ifadəsi | Hökm / Bəraət |
| Dilçilik | Yaxın qohumluq varsayımı | Leksik-statistika, fonetika | Dil ailəsi nəzəriyyəsi |
| Sosiologiya | Davranış korelyasiyası | Sorğu, statistik test | Sosial norma / Rədd |
| Riyaziyyat | Çoxluq bərabərliyi | Aksiomatik sübut | Teorem / Açıq problem |
| İqtisadiyyat | Bazar elastikliyi modeli | Panel data, regresiya | Qanun / Modifikasiya |
Fərziyyə anlayışı əslində insan ağlının irəli baxmaq ehtiyacının terminoloji ifadəsidir. Odur ki, o, həm riyaziyyatçının ağ lövhəsində, həm araşdırma laboratoriyasında, həm də məhkəmə zalında eyni anda yaşaya bilir. Sözün etimoloji kökü ehtimalı, anlam spektri isə sübutu işarələyir; buna görə fərziyyə həm şübhəni saxlayır, həm də inamı motivasiya edir. Elm tarixində kəşflərin əksəriyyəti məhz cəsarətli fərziyyələrlə başlayıb, təkziblər və təsdiqlər silsiləsi ilə davam edib və sonunda nəzəriyyələr toplusuna çevrilib. Hüquq praktikasında ədalət mühakiməsi fərziyyə mərtəbəsində yön tapır, çünki faktların məntiqi ardıcıllığı adətən ehtimal ssenarisindən nəticə çıxarır. Dilçilər üçün fərziyyə sözlərin və cümlə strukturlarının gizli keçmişini üzə çıxaran xəritədir, sosioloqlar üçün isə insan davranışını proqnozlaşdıran radar. Təcrübə dizaynının mərkəzində dayanan fərziyyə elmi intizamı bir tərəfdən sərtləşdirir, digər tərəfdən çevikləşdirir: onun təkzibi belə yeni cığırlar açır. Texnologiya inkişaf etdikcə fərziyyələrin test sürəti artır, buna baxmayaraq, intellektual cəsarət faktoru əvvəlki kimi əsas şərt olaraq qalır. Fərziyyə qəbul edilmiş normaları sorğulamaq üçün intellektual təkan, müəmmalara işıq salmaq üçün analitik fənərdir. Bilmək irəliləyişdirsə, soruşmaq və fərz etmək bu irəliləyişin mühərrikidir; bu səbəbdən fərziyyə anlayışı gələcək nəsillərin də fikri tərəqqisində başlıca yol göstərən rolunu qoruyacaq.
Ən Çox Verilən Suallar
Fərziyyə müəyyən hadisə və ya proses haqqında elmi əsaslandırılmamış, lakin məntiqli ehtimal irəli sürən iddiadır. Bu iddia təcrübə və müşahidə yolu ilə yoxlanılmalıdır. Əgər nəticələr fərziyyəni dəstəkləyirsə, o, nəzəriyyəyə çevrilə bilər. Əks halda fərziyyə ya dəyişdirilir, ya da rədd olunur.
Nəzəriyyə bir neçə təsdiqlənmiş fərziyyənin sistemə salınmış formasıdır. Fərziyyə hələ doğruluğu sübuta yetirilməmiş ehtimaldır, nəzəriyyə isə geniş empirik dəstək qazanmış biliyi ifadə edir. Lakin nəzəriyyə də yeni məlumatlarla yenidən qiymətləndirilə bilər. Hər ikisi elm prosesinin ayrılmaz mərhələləridir, sadəcə müxtəlif dərəcədə təsdiqləniblər.
İlk addım müşahidə və məlumatların toplanmasıdır; qeyri-adi nümunə və ya boşluq aşkar ediləndə tədqiqatçı səbəb-nəticə əlaqəsini izah edən ehtimal formalaşdırır. Fərziyyə mümkün qədər konkret olmalı, dəyişənləri və proqnozlaşdırılan nəticəni aydın göstərməlidir. Daha sonra eksperiment dizaynı bu fərziyyənin testinə uyğunlaşdırılır. Proses zəncirvari iterasiya ilə davam edir.
Null fərziyyə dəyişənlər arasında əlaqə yoxdur və ya müşahidə olunan təsir təsadüfən yaranıb ifadəsini bildirir. Tədqiqatın məqsədi null fərziyyəni rədd etmək və alternativ fərziyyəni təsdiqləməkdir. Əgər statistik test nəticəsində p-dəyəri müəyyən həddən kiçikdirsə, null fərziyyə rədd edilir. Bu yanaşma elmə obyektivlik qazandırır.
Falsifikasiya fərziyyənin empirik məlumatlarla təkzib edilməsidir və bu, elmi prosesin normal hissəsidir. Təkzib nəticəsində ya fərziyyə tamamilə rədd olunur, ya da yeni məlumatlara uyğun yenidən formalaşdırılır. Bu proses elmin öz-özünü düzəltmə mexanizmi kimi fəaliyyət göstərir. Yeni fərziyyə daha güclü və dəqiq modellə irəli sürülür.
İstintaq mərhələsində prokuror hadisə ssenarisini fərziyyə kimi qurur və sübut toplama strategiyasını ona əsasən planlaşdırır. Məhkəmədə müdafiə tərəfi əks fərziyyə irəli sürməklə versiyalar toqquşması yaradır. Hakim dəlillərin adekvatlığına əsaslanaraq hansı fərziyyənin məntiqi baxımdan daha möhkəm olduğuna qərar verir. Beləliklə, fərziyyə prosesi hüquqi dialoqun əsas dinamizmi olur.
Riyaziyyatda fərziyyə teorem kimi irəli sürülmüş, lakin sübuta ehtiyacı olan iddiadır. Məsələn, Riman fərziyyəsi hələ sübuta yetirilmədiyi üçün açıq problem olaraq qalır. Sübut tapıldıqda fərziyyə teorem statusu əldə edir. Əks sübut təqdim edilərsə, iddia rədd edilir və yeni nəticələr riyazi bilik bazasını yeniləyir.
Əgər fərziyyə təcrübə və müşahidə ilə yoxlanıla bilmirsə, yəni falsifikasiya şansı yoxdursa, elmi sayılmır. Metafizik və ya inanclara əsaslanan iddialar adətən bu kateqoriyaya aiddir. Elmi fərziyyə empirik sınağa açıq olmalı, dəqiq proqnoz verməlidir. Əks halda o, fəlsəfi spekulyasiya kimi qalır.
Sosial elmlərdə fərziyyə sorğu, müşahidə və statistik modelləşdirmə vasitəsilə yoxlanılır. Məsələn, anketlərdə alınan cavablar SPSS kimi proqramlarla analiz edilir və korelyasiya testləri aparılır. Panel data və regresiya analizi də tez-tez istifadə olunan üsullardır. Nəticələr fərziyyəni ya dəstəkləyir, ya da rədd edir.
Elmi prosesdə bütün fərziyyələrin mütləq sübuta yetməsi gözlənilmir; bəzi fərziyyələr uzun müddət açıq qalır, bəziləri isə heç vaxt təsdiqini tapmır. Bu, elmin irəliləyişinə mane olmur, əksinə, tədqiqatçını yeni istiqamətlər axtarmağa həvəsləndirir. Əsas odur ki, fərziyyə sınağa açıq olsun və nəticələr sərrast şəkildə qiymətləndirilsin. Elm təkzib olunma riskini qəbul edərək tərəqqi edir.
