Əbdürrəhman bəy Fətəlibəyli (Düdənginski): Alman Əsirliyi, Legion Mərhələsi

Azərbaycan XX əsrin qovğalı tarixində elə şəxsiyyətlər var ki, taleləri bir neçə geosiyasi qatla toxunur, dramatik dönüşləri isə hələ də tədqiqatçıları ikili hisslər arasında qoyur. Əbdürrəhman bəy Fətəlibəyli həmin simalardandır. O, Gəncə quberniyasının ziyalı ailəsində dünyaya göz açdı, sovet sistemində hərbi təhsil aldı, Qızıl Orduda nüfuz qazandı, lakin II Dünya müharibəsinin qanlı burulğanı onu ideoloji seçim qarşısında qoydu. Alman əsir düşərgəsində keçirdiyi aylar, Azərbaycan Legionunun formalaşmasında iştirakı, Berlin radio verilişləri və ardınca ABŞ-a mühacirət etməsi onun həyat xəttini sərt ziqzaqa çevirdi. Münhen illərində Radio Azadlıqda Azərbaycan redaksiyasına rəhbərlik etməsi ilə yanaşı, Qafqaz xalqlarının informasiya müharibəsində mühüm rol oynadı. Eyni zamanda Sovet xüsusi xidmət orqanlarının hədəfinə çevrildi və 1954-cü ildə müəmmalı qətl hadisəsi ilə misilsiz bioqrafiyasına nöqtə qoyuldu. Fətəlibəylinin adının ətrafında bütöv mifologiya formalaşıb: bəziləri onu totalitarizmə qarşı qətiyyətli mübariz, digərləri isə işğal dövrünün mübahisəli fiquru sayır. Onun həyatındakı kəskin keçidlər əslində XX əsrin geosiyasi labirintinin kiçik modelidir. Bugünkü tədqiqatçılar üçün Fətəlibəylinin bioqrafiyası milli kimlik, siyasi realizm və etik məsuliyyət mövzularını paralel işıqlandırmaq üçün zəngin mənbədir. Bu mürəkkəb portret həm də tarixşünaslığın müxtəlif ideoloji prizmalardan necə təsirləndiyini göstərir. Fətəlibəylinin taleyinə nəzər salarkən, fərdi seçimlərin imperiya siyasəti, mühacir diasporası və soyuq müharibə kontekstində necə yenidən çərçivələndiyini açıq-aydın görmək mümkündür.

Uşaqlıq və erkən təhsil illəri

Əbdürrəhman bəy 1908-ci ildə indiki Gəncə rayonuna bağlı Qasımbəyli kəndində doğuldu. Atası Fətəli bəy kənddə nüfuzlu müəllim, anası Münəvvər xanım isə mədrəsə təhsilli maarifpərvər qadın idi. Ailə Qafqazın əkinçilik ənənələri ilə yanaşı, rus-tatar məktəblərindən gələn Avropa təhsili modelini də dəstəkləyirdi. Bu səbəbdən balaca Əbdürrəhman əvvəlcə yerli rusdilli ibtidai sinfi bitirdi, daha sonra Gəncə realnı məktəbində fizika-riyaziyyat fənlərinə maraq göstərdi.
1918-ci ildə ADR hökuməti qurulanda onun atası yeni milli kadr siyasətinə qoşularaq kənddə maarif kursları təşkil etdi. Respublikanın süqutundan sonra bölgəyə sovet hakimiyyəti gəldi; bu, ailənin sosial rütbəsini dəyişdi, lakin gənc Əbdürrəhmanın təhsil ehtirasını söndürmədi. 1923-cü ildə o, Tbilisi hərbi hazırlıq məktəbinə qəbul olundu və burada rus dilini mükəmməl, alman dilini isə sərbəst səviyyədə mənimsədi.

Qızıl Orduda yüksəliş

1927-ci ildə Moskva Topçu Akademiyasına göndərilən Fətəlibəyli, sovet hərbi elitasının diqqətini təlim-məşq poliqonlarındakı analitik qabiliyyəti ilə çəkdi. 1930-cu illərdə Mexaniki Korpusun komanda heyətinə daxil edilərək Belarus Hərbi Dairəsində xidmət etdi. Qızıl Ordu sıralarında yüksələrək mayor rütbəsi aldı; tank əleyhinə müdafiə üzrə plan topluları mövzusunda metodik vəsait hazırladı.
SSRİ-də Stalinin kadr təmizləmələri dövründə onun Qafqaz kökləri təhlükəli görünə bilərdi, lakin bir neçə hərbi manevrdə göstərdiyi mükəmməl nəticələr partiya rəhbərliyinin rəğbətini qazandı. Fin müharibəsində iştirakı haqqında tam sənədlər tapılmasa da, bölgədəki artilleriya bölmələrinə konsultativ səfərlər etdiyi qeyd olunur.

Alman əsirliyi və legion mərhələsi

1941-ci ilin payızında Smolensk cəbhəsində almanların “Tayfun” əməliyyatı zamanı Fətəlibəyli divizionla birlikdə mühasirəyə düşdü. Əsir düşərgəsində ağır şəraitə baxmayaraq, alman zabitlərlə dil əlaqəsi quraraq özünü peşəkar hərbçi kimi təqdim etdi. Berlinin Qafqaz siyasətini hazırlayan Abver qrupları Azərbaycan əsilli tank və artilleriya mütəxəssisini diqqətə aldı.
1942-ci ildə Azərbaycan Legionunun formalaşdırılması prosesi başlarkən o, Königsbrück təlim mərkəzinə göndərildi və orada taktiki kurslar keçdi. Fətəlibəyli lehonun 806-cı piyada batalyonunda baş qərargah zabiti, sonralar isə bütün legion üzrə təlim-məsləhətçi oldu. Mübahisəli fakt olsa da, legionerlərin əsir hüquqlarının qorunması üçün alman komandanlığına etiraz məktubları hazırladığı bildirilir.

Berlində informasiya savaşı

1944-cü ildə Redaktə Şurasının qərarı ilə Bakı radiosunun analoqu kimi fəaliyyət göstərən Berlin Azərbaycan xidmətinin məsləhətçisi təyin edildi. O, radionun proqram istiqamətlərini tərtib edir, Azərbaycan dilində çıxış edərək Qafqaz cəbhəsində sovet ordusunun itkilərini, kolxoz sisteminin problemlərini qabardırdı. Eyni zamanda əsir legionerlər üçün maarif gecələri təşkil edir, türk və Qafqaz folklorunu təbliğ edirdi.
Hitlerin ordusu geri çəkildikcə, Fətəlibəylinin Berlin fəaliyyəti təhlükəli mərhələyə daxil oldu. 1945-ci ilin aprelində amerikalıların nəzarətindəki Bavariya bölgəsinə keçərək özünü siyasi mühacir kimi tanıtdı. Müttəfiqlərin sorğu-sualları zamanı sovet qırmızı terrorundan danışaraq, özünü anti-bolşevik döyüşçü kimi təqdim etdi.

ABŞ-a mühacirət və Radio Azadlıq

1947-ci ildə ABŞ mühacirət vizası ilə Avropanı tərk etmədi; o, Bavariyada qalaraq CIA ilə əməkdaşlığa cəlb edildi. 1953-cü ildə Münhenə köçürülən “Radio Liberation” (sonradan “Radio Free Europe/Radio Liberty”) strukturunda Azərbaycan redaksiyasının rəhbəri oldu. Burada Fətəlibəyli öz komandasını yaratdı, keçmiş legionerlər, gənc mühacirlər və dilli tatar aparıcıları işə cəlb etdi.
Verilişlərdə SSRİ-də kollektivləşmənin yeni fəsadları, azərbaycanlı yazıçıların senzura problemləri, eləcə də türk dünyasının mədəni əlaqələri müzakirə edilirdi. O, Qafqazda gerçəkləşən repressiyalar haqqında operativ məlumat toplayaraq canlı efirə çıxarır, dinləyici məktublarını nəzərdən keçirib proqram cədvəlini yeniləyirdi.

Münhen qətlinin sirri

1954-cü il sentyabrın 24-də Münhenin Schwabing rayonundakı mənzilinin qarşısında Fətəlibəylinin cəsədi tapıldı. Boğaz nahiyəsindən tikanlı tel ilə boğulduğu və bıçaq zərbələri aldığı məlum oldu. Bavariya polisi ilk olaraq şəxsi münaqişə versiyasını araşdırsa da, sonradan hadisə siyasi sifariş kimi qiymətləndirildi.
Zaman keçdikcə KQB arxivləri açıldıqda məlum oldu ki, əməliyyat “Saturn” kod adlı xüsusi qrup tərəfindən planlaşdırılmışdı. Azərbaycandilli agentin Münhenə hotel işçisi adı ilə göndərildiyi və bir neçə həftə müşahidədən sonra sui-qəsdi reallaşdırdığı ehtimal edilir. Müxtəlif mənbələrdə buna “soyuq müharibənin ilk KQB qətli” kimi baxılır.

Tarixi irs və mübahisələr

Fətəlibəylinin həyatına yanaşmalar iki qütbə bölünür. Bir tərəf onu sovet totalitarizminə qarşı mübariz sima, milli ideya nəşəçisi kimi qiymətləndirir. Digər tərəf isə nasist Almaniyası ilə əməkdaşlığına görə onu kollaborasionist adlandırır və legion fəaliyyətini qınayır.
Bu mübahisə həm də XX əsr Azərbaycan mühacirətinin təəssübkeşlik xətlərini müəyyənləşdirir. Diaspor tədqiqatçıları üçün Fətəlibəyli şəxsi bioqrafiyasında ideoloji kompromis, geosiyasi zərurət və milli maraq dilemmasını bir araya gətirən simvol hesab olunur.

Elmi-ədəbi dəyərləndirmə

Tədqiqatçıların çoxu onun Radio Azadlıq illərindəki məqalə və efir mətnlərini ön plana çəkir. Bunlar dilçiliyin canlı nümunəsidir: o, Azərbaycan türkcəsinin mühacir variantında yeni terminlər formalaşdırır, rusizmləri azaltmağa çalışırdı. Eyni zamanda Qafqaz xalqları arasında inteqrasiyanı gücləndirən mövzulara xüsusi yer verirdi.
Onun hazırladığı legion təlim kitabçaları, Berlin radio çıxışlarının stenoqramları və Münhen arxivindəki şəxsi gündəlikləri hələ də tam şəkildə tədqiq olunmayıb. İctimai elmlər institutları üçün həmin mətnlər soyuq müharibənin informasiya frontunu öyrənmək baxımından əhəmiyyətli mənbədir.

Əbdürrəhman bəy Fətəlibəylinin taleyi bir insan ömrünün cizgilərindən kənara çıxıb XX əsrin siyasi seysmik xəritəsini xatırladır. Gəncəli ziyalı ailəsinin oğlu sovet hərb maşınında yüksəldikdən sonra totalitar ideologiyadan üz döndərərək legioner meydanına keçdi. Alman əsir düşərgəsindən başlayan kollaborasion yol onu Berlində radio efirinə, ordan da Münhendə soyuq müharibənin informasiya cəbhəsinə gətirdi. Nə Qızıl Ordu medalının parlamağı, nə legion təlim keçməsi, nə də Radio Azadlıqdakı gur səsi onun həyatını təhlükəsizlik zonasına daşıya bildi. Münhen qətli sanki tarixin ideoloji qisas mexanizminin ironik təzahürü oldu. Buna baxmayaraq, Fətəlibəylinin bioqrafiyası milli ideya, geopolitik riyaziyyat və fərdi etik seçim mövzularında günümüzə önəmli suallar miras qoydu. O, bir yandan mühacir diasporasının səsi olaraq informasiya müharibəsində işlədi, digər yandan legioner keçmişi ilə əxlaqi müzakirələrin hədəfinə çevrildi. Şəxsi gündəlikləri, publisistik çıxışları və təlim broşürləri tədqiq edildikcə, bu portretin yeni tərəfləri açılır. Fətəlibəyli hekayəsi onu sübut edir ki, tarixdə “tam ağ” və “tam qara” konturlar nadir hallarda mövcuddur; fərdi seçimlərin alt qatında dövrün mürəkkəb güc balansı, ideoloji basqılar və milli özünüdərk dilemması yatır. Məhz bu qatların lay-lay açılması gələcək nəsillərə həm müəllimlik edir, həm də xəbərdarlıq.

Ən Çox Verilən Suallar