Fırtına : Mənası, Nədir?

Fırtına təbiətin ən güclü və təsirli hadisələrindən biridir. Tarix boyu insanlar üçün həm qorxulu, həm də heyrətamiz təbiət qüvvəsi sayılıb. Fırtına bir anda günəşli havanı dəyişir, göyü qara buludlar örtür, şiddətli küləklər, leysan yağış, ildırım və gurultu insanları təbiətin əzəməti qarşısında aciz buraxır. Əsrlər boyunca fırtına insan həyatının müxtəlif sahələrində – kənd təsərrüfatında, dənizçilikdə, şəhər həyatında, folklor və ədəbiyyatda dərin iz qoyub. Elmi araşdırmalarda fırtına atmosferin dinamik proseslərinin nəticəsi kimi öyrənilir, meteorologiyada isə hava şəraitinin dəyişkənliyi, küləyin sürəti, hava təzyiqi və rütubət göstəriciləri ilə əlaqələndirilir.

Fırtına sözünün özü də Azərbaycan dilində çoxəsrlik köklərə malikdir və adətən təbiətdə qəfil və güclü hava dəyişiklikləri ilə assosiasiya olunur. Fırtınalar həm insanların gündəlik həyatı, həm də iqtisadiyyat, texnologiya, təhlükəsizlik və ekoloji tarazlıq baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır. Onlar təbiətin bir hissəsi olmaqla yanaşı, insan təxəyyülündə qorxu, həyəcan, dəyişiklik və yeni başlanğıcların simvolu kimi də tez-tez çıxış edir.

Fırtına sözünün mənası və etimologiyası

Fırtına sözü Azərbaycan dilində çoxdan bəri istifadə olunur və əsas mənası “qəfil və güclü külək”, “təbii fəlakət”, “sürətli və təhlükəli hava hadisəsi” deməkdir. Bu söz Türk dillərində də oxşar formadadır – türkcədə “fırtına”, türkməncədə “fırtına”, digər türk dillərində də bu forma geniş yayılıb. Qədim mənbələrdə “fırtına” həm də “dəyişkənlik”, “çağırış”, “gərginlik” mənalarında işlədilib.

Fırtına həm də ədəbi dildə, xalq yaradıcılığında dəyişiklik, sarsıntı, yeni başlanğıc, bəzən isə məhvolma və fəlakət rəmzi kimi istifadə edilir. Dilimizdə “fırtına qopmaq”, “fırtına kimi gəlmək”, “hər şey fırtına oldu” kimi ifadələr fırtınanın həm fiziki, həm də mənəvi gücünü vurğulayır.

Fırtınanın elmi tərifi və meteoroloji xüsusiyyətləri

Meteorologiyada fırtına – atmosferdə baş verən, adətən güclü külək, leysan yağış, bəzən dolu, ildırım, şimşək və səs-küylə müşayiət olunan qısamüddətli, lakin çox şiddətli hava hadisəsidir. Fırtına zamanı küləyin sürəti saatda 20 metrdən çox ola bilər, bəzi hallarda isə 100-150 km/saata qədər çatır. Fırtınalar yerin səthində hava təzyiqinin sürətli dəyişməsi, müxtəlif temperatur və rütubət zonalarının toqquşması nəticəsində yaranır.

Fırtınalar bir neçə saatdan bir neçə günə qədər davam edə bilər. Onlar böyük coğrafi əraziləri əhatə edə, insan həyatına, təbiətə və iqtisadiyyata ciddi təsir göstərə bilər.

Fırtına növləri və təsnifatı

Fırtına çox müxtəlif növlərə bölünür. Ən çox rast gəlinən fırtına növləri bunlardır:

• Adi fırtına (güclü külək): Sürəti 20-30 m/saatdan çox olan, qısa müddətli və əsasən sahil, dağətəyi, düzənlik ərazilərdə baş verən fırtına növü.
• Tropik fırtına: Sıx tropik zonalarda, okean və dəniz sahillərində yaranan, çox güclü külək, yağış və tez-tez dolu ilə müşayiət olunan fırtına (hurikan, tayfun və s.).
• Qum və toz fırtınası: Quru, səhra və yarımsəhra ərazilərdə torpaq və toz hissəciklərinin havaya qalxması ilə yaranır.
• Elektrik (ildırımlı) fırtına: İldırım, şimşək, gurultu və intensiv yağışla müşayiət olunan, xüsusilə yay aylarında rast gəlinən fırtına.
• Dolu fırtınası: Böyük buz parçalarının yağması ilə müşayiət olunan təhlükəli hava hadisəsi.
• Qasırğa: Ən güclü fırtına növü, çox geniş əraziləri əhatə edir, böyük dağıntılara səbəb ola bilər.

Fırtınanın yaranma səbəbləri və coğrafiyası

Fırtınalar əsasən isti və soyuq hava kütlələrinin toqquşması nəticəsində yaranır. İsti hava yuxarı qalxır, soyuq hava isə onun yerini tutur. Bu proses zamanı hava təzyiqi dəyişir, güclü külək və buludlaşma baş verir. Fırtına ən çox dəniz, okean sahillərində, dağlıq və düzənlik ərazilərdə, həmçinin iqlimi kəskin dəyişkən olan zonalarda müşahidə olunur.

Azərbaycanda fırtınalar daha çox Qafqaz dağları, Abşeron yarımadası, Xəzər dənizi sahilləri və Kür-Araz ovalığında müşahidə edilir. Payız və yaz aylarında, iqlim dəyişkənliyi və atmosfer təzyiqinin sürətli dəyişməsi nəticəsində daha çox rast gəlinir.

Fırtınanın təsirləri və təhlükələri

Fırtına insan həyatı, infrastruktur, kənd təsərrüfatı və təbiət üçün böyük təhlükə mənbəyidir. Güclü fırtına zamanı:

• Elektrik xətləri, binalar, yollar zədələnir.
• Ağaclar qırılır, damlar uçur, nəqliyyat sistemi pozulur.
• Dənizdə fırtına zamanı gəmilər və balıqçılıq üçün risk artır.
• Kənd təsərrüfatında məhsul itkiləri, heyvanlar üçün təhlükə yaradır.
• Su basqınları, torpaq sürüşməsi və digər fəlakətlər baş verir.

Eyni zamanda fırtına ekoloji tarazlığın pozulmasına, nadir təbiət ərazilərinin məhv olmasına səbəb ola bilər.

Fırtınanın insana və mədəniyyətə təsiri

Fırtına insan psixologiyasında qorxu, təşviş, bəzən isə sarsıntı yaratsa da, o, həm də təbiətin yenilənməsi, dəyişiklik, güc və mərdlik simvolu kimi də qəbul olunur. Azərbaycan ədəbiyyatında, şifahi xalq yaradıcılığında fırtına motivləri qəhrəmanlıq, üsyan, dəyişiklik, yeni dövrə keçid obrazında çıxış edir. Musiqidə, rəssamlıqda və poeziyada fırtına güc, ehtiras, həyatda dəyişiklik və enerji mənbəyi kimi təcəssüm etdirilir.

Fırtınadan qorunma və davranış qaydaları

Fırtına zamanı həyat və sağlamlığın qorunması üçün müəyyən tədbirlərə riayət olunmalıdır:

• Evdə pəncərə və qapılar bağlanmalı, elektrik cihazları şəbəkədən ayrılmalıdır.
• Açıq havada, xüsusilə ağac, elektrik dirəkləri, açıq sular yaxınlığında olmaq təhlükəlidir.
• Dənizdə və ya göldə fırtına zamanı sahilə çıxmaq lazımdır.
• Nəqliyyatda təhlükəsizlik kəməri və digər mühafizə vasitələrindən istifadə olunmalıdır.
• Fırtına barədə xəbərdarlıq eşidildikdə evdə və ya təhlükəsiz sığınacaqda qalmaq məsləhətdir.

Dünyanın və Azərbaycanın ən məşhur fırtınaları

Tarixdə bir çox güclü və dağıdıcı fırtına hadisələri qeydə alınıb. Dünyada 1900-cü ildə ABŞ-ın Qalveston şəhərində baş vermiş fırtına, 2005-ci ildə Katrina qasırğası, 2013-cü ildə Filippində “Hayyan” tayfunu kimi fəlakətlər böyük insan tələfatına və dağıntılara səbəb olub. Azərbaycanda isə Abşeron yarımadasında, Xəzər sahillərində və Qafqaz dağlarında baş verən güclü fırtınalar nəticəsində kənd təsərrüfatı, infrastruktur zərər görüb, bəzi illərdə ciddi fəsadlar qeydə alınıb.

Fırtınanın proqnozlaşdırılması və müasir texnologiyalar

Bu gün meteoroloji stansiyalar, peyk sistemləri və radarlar vasitəsilə fırtınaların yaranması, istiqaməti və gücü qabaqcadan proqnozlaşdırılır. Azərbaycan Hidrometeorologiya Xidməti mütəmadi olaraq əhaliyə fırtına və şiddətli hava barədə xəbərdarlıq edir. Bu, insanların və dövlət qurumlarının qabaqlayıcı tədbirlər görməsinə şərait yaradır.

Fırtına və iqlim dəyişiklikləri

Son illər iqlim dəyişikliyi səbəbindən dünyada və Azərbaycanda fırtınaların sayı və gücü artmaqdadır. Qlobal istiləşmə, dəniz səviyyəsinin qalxması, anormal hava şəraiti fırtınaların yaranmasına və dağıdıcılıq gücünün yüksəlməsinə səbəb olur. Bu isə ekologiya, iqtisadiyyat və insan həyatı üçün yeni çağırışlar deməkdir.

Fırtına həm təbiətin gözəlliyini, həm də onun dağıdıcılıq gücünü əks etdirən nadir təbii hadisələrdən biridir. Onun yaranma səbəbləri, təsirləri, insan və təbiət üçün yaratdığı təhlükələr, eləcə də mədəniyyətdəki yeri hər bir insan üçün maraqlı və vacibdir. Fırtınanın qarşısının alınması mümkün olmasa da, ona qarşı hazırlıqlı olmaq, proqnoz və xəbərdarlıqlara diqqət yetirmək insan həyatının qorunması üçün əsas şərtlərdəndir.

Ən Çox Verilən Suallar