Müasir dövrdə insanların sağlam və balanslı qidalanmaya olan marağı durmadan artır. Bu baxımdan, təbii, qidalandırıcı və çoxşaxəli istifadəyə malik məhsullar daha çox diqqət mərkəzindədir. Belə məhsullardan biri də fıstıqdır. Həm qida sənayesində, həm də sağlamlıq sektorunda mühüm yer tutan fıstıq, sadəcə çərəz olaraq deyil, müxtəlif formada istifadə edilərək gündəlik həyatın ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdir.
Fıstıq nədir?
Fıstıq paxlalılar fəsiləsinə mənsub birillik bitkidir. Bir çox insanlar fıstığı çərəz hesab etsə də, əslində o, paxlalılar ailəsinə aiddir. Yəni, botanik baxımdan fıstıq fındıq deyil, paxladır. Fıstığın böyümə xüsusiyyəti də maraqlıdır – çiçəkləndikdən sonra torpağa doğru əyilən saplaq yerə girir və meyvə torpağın altında formalaşır.
Fıstıq həm dadı, həm də tərkibi baxımından insan orqanizmi üçün olduqca faydalı bir məhsuldur. Protein, sağlam yağlar, lif, E vitamini, niasin, folat və bir çox minerallarla zəngin olan fıstıq sağlam qidalanmanın ayrılmaz hissəsidir.
Fıstıq ağacı varmı? Fıstıq necə yetişir?
Bir çox insan “fıstıq ağacı” ifadəsinə rast gəlsə də, əslində fıstıq ağacda deyil, torpağın altında yetişir. Belə ki, fıstıq kol şəklində bitir, hündürlüyü 30-50 sm-ə çatır. Bitkinin çiçəkləri yerə yaxın saplaqlarda formalaşır və dölləndikdən sonra torpağın içinə doğru yönəlir. Torpaqda formalaşan meyvə isə quru qabıqla örtülü, içərisində bir və ya bir neçə toxumdan ibarət olur.
Əsasən tropik və subtropik iqlimlərdə yetişən fıstıq Azərbaycanda da son illərdə daha çox diqqət çəkir. Xüsusən Zaqatala, Balakən, Qax kimi bölgələrdə fıstıq yetişdirilməsinə maraq artmaqdadır.
Fıstıq meyvəsi və tərkibi
Fıstıq meyvəsi proteinin əla mənbəyi olmaqla yanaşı, həm də çoxlu doymamış yağ turşuları, lif və bir sıra vacib mikroelementlər ehtiva edir. Bu xüsusiyyətləri ilə fıstıq həm vegeterianlar, həm də idmançılar üçün ideal bir qidadır. Onun tərkibindəki:
- Omega-6 yağ turşuları
- E vitamini
- Magnezium
- Sink
- Fosfor
kimi maddələr ürək-damar sağlamlığını qoruyur, enerji verir və beyinin fəaliyyətini gücləndirir.
Fıstıq əzməsi: təkcə dad deyil, fayda da daşıyır
Son illərdə xüsusilə sağlam həyat tərzi sürən şəxslər arasında məşhurlaşan fıstıq əzməsi həm doyurucu, həm də enerji baxımından zəngindir. Fıstıq əzməsi təbii halda hazırlanarsa, heç bir əlavə şəkər və yağ tərkibində olmadan, sağlam qəlyanaltı sayılır.
Fıstıq əzməsinin faydaları:
- Uzunmüddətli toxluq hissi verir.
- Əzələ kütləsini qoruyur və artırır.
- Antioksidant təsirlidir.
- Qanda şəkər səviyyəsinin balansda qalmasına kömək edir.
- Tərkibindəki sağlıqlı yağlarla xolesterolu tənzimləyir.
Fıstıq yağı və onun tətbiq sahələri
Fıstıqdan alınan yağ həm qida sənayesində, həm də kosmetologiyada geniş istifadə olunur. Yüksək keyfiyyətli fıstıq yağı salatlarda, qızartmalarda və bişirmə prosesində rahatlıqla istifadə edilə bilər. O, istiliyədavamlı olduğu üçün yüksək temperaturlarda belə qoxu yaymır və yağlanma dərəcəsi aşağıdır.
Kosmetik baxımdan fıstıq yağı:
- Dərini nəmləndirir.
- Saç və dırnaqların sağlamlığını qoruyur.
- Dərinin elastikliyini artırır.
Fıstıq qiyməti və bazar mövqeyi
Fıstıq qiyməti mövsümə, ölkəyə və növünə görə dəyişir. Azərbaycanda yerli istehsal hələ geniş miqyasda olmasa da, idxal olunan məhsullar əsas bazarı təşkil edir. 2025-ci ilin əvvəllərində 1 kiloqram qovrulmuş fıstığın qiyməti orta hesabla 8-12 AZN arasında dəyişir. Fıstıq əzməsinin 250 qramlıq qablaşdırmaları isə 4-7 AZN qiymət aralığında təklif olunur.
Əlavə olaraq, üzvi və şəkərsiz fıstıq məhsullarının qiyməti adi məhsullardan daha yüksək ola bilər.
Fıstığın sağlamlığa təsiri
Fıstıq düzgün miqdarda istehlak edildikdə bir çox xəstəliklərin qarşısını ala bilər. Mütəxəssislər gündəlik 30 qramlıq fıstıq qəbulu ilə aşağıdakı faydaların müşahidə edildiyini bildirirlər:
- Qan təzyiqinin normallaşması
- İltihabın azalması
- Xərçəng riskinin azalması
- Diabet riskinin azaldılması
Lakin allergik bünyəli insanlarda fıstıq ciddi reaksiyalara səbəb ola bilər, bu səbəbdən də istifadədə ehtiyatlı olmaq vacibdir.
Fıstıq və mədəniyyət
Fıstıq yalnız bir qida deyil, eyni zamanda bir çox mədəniyyətlərdə bərəkət və sağlamlıq simvolu kimi də tanınır. ABŞ-da “Milli Fıstıq Günü” qeyd olunur, Çində isə toy mərasimlərində fıstıq xoşbəxtliyin rəmzi sayılır. Bu, fıstığın yalnız bioloji deyil, sosial-mədəni əhəmiyyətini də göstərir.
Fıstığın digər istifadəsi və məhsulları
Fıstıq sadəcə çərəz və ya əzmə formasında deyil, bir çox məhsulun tərkibində yer alır:
- Protein barları
- Enerji topları
- Fıstıqlı şokoladlar
- Smoothie və içkilər
Bu geniş istifadə dairəsi onun qlobal ərzaq sənayesində əvəzolunmaz yerini göstərir.
Azərbaycanda fıstıq istehsalının inkişafı
Azərbaycanda fıstıq istehsal potensialı böyükdür. İqlim şəraiti, torpaq növü və günəşli günlərin çoxluğu bu məhsulun yüksək keyfiyyətlə yetişdirilməsinə şərait yaradır. Dövlət dəstək proqramları çərçivəsində bir sıra regionlarda fıstıq plantasiyaları salınır. Bu, həm kənd təsərrüfatının inkişafına, həm də məşğulluğa töhfə verir.
Fıstıq sağlam qidalanmanın vacib hissəsinə çevrilib, fıstıq yağı isə həm mətbəxdə, həm də gözəllik baxımında geniş yer tutur. Fıstıq ağacı torpaqda sadə görünə bilər, lakin verdiyi məhsulla bir ailənin gündəlik ehtiyacını qarşılamaq gücünə malikdir. Bu səbəbdən, fıstığın dəyəri yalnız qida sektorunda deyil, həm də kənd təsərrüfatı və iqtisadi inkişaf sahələrində artan xətt üzrə davam edir. Azərbaycanın bu sahədəki potensialı isə, düzgün yanaşma və texnoloji dəstəklə həm daxili bazarın təmin olunmasına, həm də ixracyönümlü istehsalın genişlənməsinə xidmət edə bilər. Fıstıq həm sağlamlığın, həm də inkişafın təbii açarıdır.
