Fövqəladə anlayışı Azərbaycan cəmiyyətində həm gündəlik ünsiyyətdə, həm də rəsmi hüquqi, sosial, psixoloji və mədəniyyət kontekstlərində tez-tez işlədilən, çoxqatlı və rəngarəng məna daşıyan bir termindir. İnsanlar həyatlarında müxtəlif hadisələr, gözlənilməz situasiyalar və adi normalardan kənar proseslərlə qarşılaşanda “fövqəladə” sözü aktuallaşır. Bu anlayış bəzən fövqəladə hallar kimi rəsmi terminologiyada, bəzən də insan davranışının və hadisələrin qeyri-adi, normadan kənar halını ifadə etmək üçün istifadə olunur. Fövqəladə sözü insan psixologiyasında, ictimai şüurda, dövlət idarəçiliyində, təhsil və elm sahəsində, ədəbiyyat və sənətdə daim aktual olmuşdur. Hər bir fərdin, ailənin, cəmiyyətin və dövlətin tarixində fövqəladə situasiyalar, fövqəladə hadisələr və hətta fövqəladə insanlar xüsusi yer tutur. Bu məqalədə fövqəladə anlayışının tarixi və leksik kökləri, hüquqi və sosial təsnifatı, cəmiyyətdə və insan həyatında yeri, fövqəladə hallar mexanizmləri, mədəniyyət və ədəbiyyatda rolu, eyni zamanda bu fenomenin psixoloji və sosial aspektləri geniş və dərindən araşdırılır. Hər bir Azərbaycan vətəndaşı üçün fövqəladə anlayışının mahiyyətini anlamaq, onun hüquqi, sosial və insan psixologiyasına təsirini dərk etmək böyük əhəmiyyət daşıyır.
Fövqəladə anlayışının mənşəyi və dilimizdə işlənmə forması
Fövqəladə sözü ərəb mənşəlidir və “fövq” – yuxarı, üstün, həddən artıq, “adi” – gündəlik, normal, standart anlamlarının birləşməsindən yaranıb. Yəni fövqəladə – adi və normal olanın fövqündə, ondan kənarda, istisna və ya qeyri-adi səviyyədə baş verən, bəzən də idarəolunmaz, bəzən isə sadəcə nadir və qeyri-standart bir hadisəni, situasiyanı və ya vəziyyəti ifadə edir. Azərbaycan dilində fövqəladə sözü müxtəlif kontekstlərdə işlədilir: fövqəladə hallar (rəsmi), fövqəladə tədbir, fövqəladə insan, fövqəladə qabiliyyət, fövqəladə iclas, fövqəladə şərait və s.
Bu söz həm hüquqi, həm də ədəbi-bədii üslubda işlədildiyinə görə, özündə həm ciddi rəsmi məna, həm də emosional və qiymətləndirici çalarlar daşıyır. Dilimizdə fövqəladə ifadəsinin çoxqatlılığı, müxtəlif məqam və hallarda işlənməsi onu həm çoxistiqamətli, həm də universal anlayışa çevirir.
Fövqəladə anlayışının hüquqi və rəsmi kontekstdə istifadəsi
Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində fövqəladə termini əsasən fövqəladə hallar, fövqəladə vəziyyət, fövqəladə komissiya, fövqəladə tədbir kimi rəsmi anlayışlarla işlədilir. Fövqəladə hal — təbii fəlakət, texnogen qəza, böyük miqyaslı sosial böhran və ya təhlükə, dövlətin və cəmiyyətin normal həyatına ciddi müdaxilə edən vəziyyət kimi rəsmi şəkildə müəyyən edilir. Bu halda dövlət fövqəladə komissiyalar, xüsusi orqanlar və fövqəladə tədbirlər vasitəsilə riskləri idarə edir.
Qanunvericilikdə fövqəladə hallar aşağıdakı kateqoriyalara bölünür:
- Təbii mənşəli fövqəladə hallar (zəlzələ, daşqın, qasırğa, epidemiyalar və s.)
- Texnogen mənşəli fövqəladə hallar (qəza, yanğın, texniki avariya və s.)
- Sosial və siyasi mənşəli fövqəladə hallar (çaxnaşma, müharibə, terror, fövqəladə vəziyyət rejimi və s.)
Fövqəladə vəziyyət elan olunduqda dövlətin fəaliyyətində xüsusi rejim, əlavə məhdudiyyətlər və tədbirlər tətbiq olunur.
Fövqəladə hallar və onların idarə olunması mexanizmləri
Fövqəladə hallar Azərbaycanda və dünyada dövlət idarəçiliyinin və milli təhlükəsizliyin əsas sferalarından biridir. Belə hallarda operativ reaksiya, əhalinin xəbərdar edilməsi, riskin qiymətləndirilməsi, zərərçəkənlərin təxliyəsi, humanitar və tibbi yardım, ictimai asayişin qorunması əsas prioritet olur. Fövqəladə hallar Nazirliyi (FHN) və digər xüsusi dövlət orqanları fövqəladə vəziyyətin idarə olunmasına məsuliyyət daşıyır.
Fövqəladə halların idarə olunması bir neçə mərhələdə həyata keçirilir:
- Riskin qiymətləndirilməsi və erkən xəbərdarlıq
- Operativ tədbirlərin hazırlanması və tətbiqi
- Zərərçəkənlərin təxliyəsi və yardım
- Bərpa və reabilitasiya işləri
- Təhlükəsizliyin və ictimai asayişin təminatı
Hər bir mərhələdə dövlətin, bələdiyyələrin, vətəndaş cəmiyyətinin və beynəlxalq təşkilatların koordinasiyası vacibdir.
Fövqəladə situasiyaların sosial və psixoloji təsirləri
Fövqəladə hallar təkcə hüquqi və texniki tədbirlər deyil, həm də əhalinin psixoloji və sosial vəziyyətinə ciddi təsir göstərir. Təbii fəlakətlər, qəza və ya kütləvi böhran vəziyyətində insanlar qorxu, stress, panika, ümid və bəzən də çaşqınlıq yaşayır. Fövqəladə situasiyalarda sosial dəstək, psixoloji yardımlar, humanitar təşkilatların fəaliyyəti xüsusilə əhəmiyyətli olur. Bu, insanlara özlərini daha güvəndə və təminatda hiss etməyə kömək edir.
Bundan əlavə, fövqəladə vəziyyətlər cəmiyyətdə həmrəyliyi, yardımlaşmanı, birgə təhlükəyə qarşı kollektiv davranış formalarını gücləndirir. Lakin bəzən travma, sosial izolyasiya, depressiya və posttravmatik stres sindromu kimi psixoloji problemlərə də səbəb olur.
Fövqəladə hallar və risk idarəçiliyi
Müasir dövrdə fövqəladə hallar risk idarəçiliyi və qabaqlayıcı tədbirlərlə sıx bağlıdır. Risk idarəçiliyi əsasən potensial təhlükə və fövqəladə hallar üçün qabaqcadan planlama, risklərin xəritələnməsi, təhlükənin qiymətləndirilməsi, monitorinq və erkən xəbərdarlıq sistemlərinin yaradılması kimi tədbirləri əhatə edir.
Risk idarəçiliyinin əsas mərhələləri aşağıdakı kimidir:
- Potensial təhlükənin müəyyən olunması
- Risk dərəcəsinin təhlili və qiymətləndirilməsi
- Qabaqlayıcı və profilaktik tədbirlərin işlənməsi
- Əhalinin maarifləndirilməsi və hazırlıq məşqləri
- Operativ tədbir planlarının hazırlanması və tətbiqi
Bu strategiyalar fövqəladə halların zərərini minimuma endirmək və cəmiyyətin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün əsas rol oynayır.
Fövqəladə insan və fenomen kimi qeyri-adi hallar
Fövqəladə anlayışı təkcə hadisə və situasiya kimi yox, həm də insanın qeyri-adi, normadan kənar qabiliyyət, əxlaq və davranışlarına da aid edilir. Fövqəladə insan – xüsusi istedada, qeyri-adi xarakterə, cəsarətə, intellektə və ya yaradıcılıq gücünə malik şəxs kimi qəbul edilir. Tarixdə fövqəladə insanlar ictimaiyyətdə dönüş nöqtələri, yeni mərhələ və ya inqilablar yaradıb. Sənətdə, elmdə, siyasətdə və idmanda fövqəladə istedadlar daim cəmiyyətin inkişafında mühüm rol oynayıb.
Bədii ədəbiyyatda və mədəniyyətdə də fövqəladə insan tipi – qəhrəman, lider, alim, sənətkar və ya sərkərdə obrazı kimi təqdim olunur. Bu obrazlar gənc nəslin tərbiyəsində, milli ruhun və idealların formalaşmasında əvəzsiz rol oynayır.
Fövqəladə hallar və mədəniyyət
Azərbaycan ədəbiyyatında, folklorunda və incəsənətində fövqəladə hadisələr, situasiyalar və qəhrəmanlar çoxsaylı bədii nümunələrlə ifadə olunub. Nağıllarda, dastanlarda, aşıq ədəbiyyatında fövqəladə gücə malik qəhrəmanlar, fövqəladə situasiyalardan çıxan ağıllı və cəsarətli obrazlar gənc nəslə ideal və nümunə kimi təqdim olunur. Bu, xalqın milli kimliyində və mədəni dəyərlərində fövqəladə anlayışının əhəmiyyətini artırır.
Tarixi yaddaşda, kollektiv şüurda fövqəladə hadisələr xalqın birliyi, həmrəyliyi, dözümlülüyü və gələcəyə inamını formalaşdırır. Fövqəladə hallar eyni zamanda xalq yaradıcılığında, şifahi ənənədə, atalar sözlərində və deyimlərdə öz əksini tapıb.
Fövqəladə halların statistik və praktiki aspektləri
Dünyanın və Azərbaycanın tarixində baş vermiş fövqəladə hadisələr – zəlzələlər, yanğınlar, kütləvi qəza və böhranlar cəmiyyətin inkişafı və təhlükəsizliyi üçün dərs və təcrübə məktəbidir. Statistik araşdırmalar göstərir ki, müasir urbanizasiya, texnologiyaların inkişafı, iqlim dəyişikliyi, sosial gərginliklər fövqəladə hadisələrin artmasına təsir edir.
Bir şeyi izah edən zaman, fövqəladə halların təsnifatı və statistik analizini belə hissələrə bölmək olar:
- Hadisənin növü və səbəbi
- Zərərin həcmi və insan itkisi
- Dövlətin və cəmiyyətin reaksiyası
- Bərpa və reabilitasiya prosesi
- Yenidənqurma və gələcək üçün dərslər
Bu təhlil fövqəladə hallar mexanizminin daim yenilənməsi və təkmilləşməsi üçün baza yaradır.
Fövqəladə və müasir dövrdə informasiya və texnologiya
XXI əsrdə informasiya texnologiyaları, kommunikasiya vasitələri və rəqəmsal platformalar fövqəladə halların idarə olunmasında, əhalinin xəbərdar edilməsində və risklərin qiymətləndirilməsində əsas rol oynayır. Müasir fövqəladə halların idarəedilməsində mobil tətbiqlər, sosial şəbəkələr, süni intellekt və rəqəmsal xəritələmə vasitələri geniş tətbiq olunur.
Fövqəladə situasiyalarda informasiyanın dəqiq, operativ və doğru çatdırılması, dezinformasiyadan qorunma, virtual maarifləndirmə və hazırlıq təlimləri cəmiyyətin dayanıqlığını artırır.
Fövqəladə anlayışının fəlsəfi və bədii çalarları
Fövqəladə anlayışı fəlsəfi baxımdan insan həyatının, varlığın və taleyin gözlənilməz, idarəolunmaz, bəzən isə mistik tərəfini əks etdirir. Fövqəladə hadisələr insanın mövqeyini, gücünü, zəifliyini, həm də adaptasiya və inkişaf imkanlarını sınağa çəkir. Bədii ədəbiyyatda isə fövqəladə hallar dramatik konfliktlərin, qəhrəmanlıq və faciə motivlərinin mənbəyidir.
Fövqəladə insan obrazı isə yeni başlanğıcların, yeniliyin və inqilabın simvoludur. Hər bir dövrün tarixi və mədəniyyəti öz fövqəladə insanlarını, fövqəladə hadisələrini ön plana çəkir.
Fövqəladə anlayışı yalnız rəsmi hüquqi və sosial kontekstin deyil, həm də insan ruhunun, cəmiyyətin və mədəniyyətin əsas məfhumlarından biridir. Onun hüquqi, sosial, psixoloji, mədəni və fəlsəfi aspektləri həyatın bütün sahələrində önəmlidir. Fövqəladə situasiyaların idarə olunması, fövqəladə insan obrazı və bədii obrazlar cəmiyyətin inkişafında, milli şüurun formalaşmasında mühüm rol oynayır. Müasir dövrdə hər bir insanın fövqəladə hadisələrə, hallara və insanlara hazır olması və onların mahiyyətini düzgün dərk etməsi cəmiyyətin təhlükəsizliyi və tərəqqisi üçün vacibdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Fövqəladə – adi və normal vəziyyətdən kənar, gözlənilməz, nadir və xüsusi xarakter daşıyan hal və hadisəni ifadə edir. Həm rəsmi, həm də gündəlik dildə işlədilir.
Fövqəladə hal – təbii fəlakət, texnogen qəza və ya ictimai təhlükənin baş verdiyi xüsusi vəziyyətdir. Fövqəladə vəziyyət isə dövlət səviyyəsində əlavə hüquqi və idarəetmə rejiminin tətbiq edilməsidir.
Təbii mənşəli (zəlzələ, daşqın, tufan), texnogen (qəza, yanğın, avariya), sosial-siyasi (çaxnaşma, terror, müharibə), epidemiyalar və s. fövqəladə hadisələrə aiddir.
Riskin qiymətləndirilməsi, operativ tədbirlərin planlanması, əhalinin təxliyəsi, humanitar və tibbi yardım, bərpa və reabilitasiya mərhələləri üzrə idarə edilir.
Qorxu, stress, panika, sosial həmrəylik, psixoloji travma və adaptasiya kimi reaksiyalar müşahidə olunur. Sosial və psixoloji dəstək bu hallarda mühüm rol oynayır.
Adi haldan fərqlənən istənilən hadisə, insan və ya bacarıq üçün ‘fövqəladə’ sözü istifadə olunur. Məsələn, fövqəladə insan, fövqəladə istedad, fövqəladə tədbir və s.
Xəbərdarlıq və monitorinq sistemləri, fövqəladə hallar nazirliyinin fəaliyyəti, hüquqi rejim, operativ planlama və əhalinin maarifləndirilməsi tədbirləri görülür.
Fövqəladə insan qeyri-adi istedada, cəsarətə, intellektə və xarakterə malik, cəmiyyətdə və tarixdə iz qoyan şəxs hesab olunur.
Fövqəladə hadisələrin statistik təhlili, səbəblərin və nəticələrin araşdırılması cəmiyyətin gələcək təhlükələrə hazırlığını və idarəetməni yaxşılaşdırır.
Fövqəladə hadisələr və qəhrəmanlar Azərbaycan ədəbiyyatında, folklorunda və incəsənətində xalqın ruhunu, milli dəyərləri və idealları simvolizə edir.
