Fransa – Avropanın qərbində yerləşən, dünya miqyasında tarix, siyasət, mədəniyyət və iqtisadiyyat baxımından böyük təsirə malik bir dövlətdir. Bu ölkə əsrlərlə davam edən monarxiya dövrləri, dərin siyasi dəyişikliklər, inqilablar və müasir demokratik sistem ilə formalaşmışdır. Fransa mədəniyyət, incəsənət və ədəbiyyat sahəsindəki töhfələri ilə də tanınır. Bu məqalədə Fransanın yaranma tarixi, müxtəlif hökmdarları, dövlət strukturunun dəyişimi, mədəni irsi və bu günkü vəziyyəti geniş şəkildə izah ediləcək.
Fransanın Yaranması və Tarixi Giriş
Qədim Qalliya və Roma İmperiyası
Qədim dövrlərdə bu ərazi “Qalliya” kimi tanınırdı. Qalliya Roma İmperiyası tərəfindən fəth olunduqdan sonra romanlaşdırıldı. İmperator Yuli Sezarın “Qalliya müharibələri” bu ərazilərdə Romanın hökmranlığını təsdiqlədi.
Franklar və Merovinglər Sülaləsi
476-cı ildə Qərbi Roma İmperiyası süqut etdikdən sonra Frank tayfaları bu ərazilərdə hakimiyyətə gəldi. Klovis I (466–511) Frankların ilk kralı kimi tanınır və 496-cı ildə xristianlığı qəbul etməsi Fransa tarixində dönüş nöqtəsi sayılır. O, Merovinglər sülaləsinin əsasını qoydu.
- Klovis I (481–511) – Frank krallığını qurdu, xristianlığı qəbul etdi, Paris şəhərini mərkəz etdi və Frank dövlətini gücləndirdi.
Karolinglər Sülaləsi
8-ci əsrdə Merovinglər zəiflədikdən sonra Karolinglər sülaləsi hakimiyyətə gəldi. Bu dövrün ən mühüm hökmdarı Şarlman idi.
- Şarlman (768–814) – Böyük imperator kimi tanınır. 800-cü ildə Papa tərəfindən Müqəddəs Roma imperatoru elan olundu. Avropada mədəni və inzibati islahatlar həyata keçirdi.
- Lüdovik İtaətkar (814–840) – Şarlmanın oğlu, imperiyanı saxladı, lakin ölümündən sonra imperiya parçalandı.
II. Kapetlər Sülaləsi (987-1328)
987-ci ildə Hugo Kapet taxta çıxdı və Fransa krallığı rəsmi olaraq formalaşdı. Bu sülalə 300 il hökm sürdü.
- Hugo Kapet (987-996) – Kapet sülaləsinin banisi, Paris ətrafında hakimiyyəti gücləndirdi.
- Robert II (996-1031) – Səbirli siyasəti ilə tanınırdı, kilsə ilə yaxın əlaqələr saxladı.
- Henri I (1031-1060) və Philippe I (1060–1108) – Feodal ağaların təsiri ilə mübarizə apardılar.
- Louis VI (1108-1137) – “Qalib Louis” kimi tanınırdı, feodalların gücünü qırdı.
- Louis VII (1137-1180) – II Səlib yürüşündə iştirak etdi, Aliénor d’Aquitaine ilə evləndi, sonradan boşandı.
- Philippe II Auguste (1180-1223) – Əraziləri genişləndirdi, III Səlib yürüşündə iştirak etdi, İngiltərənin təsirini azaltdı.
- Louis IX (1226-1270) – “Müqəddəs Louis” kimi tanınırdı. Ədalətli kral olaraq məşhurdur, səlib yürüşləri etdi.
- Philippe IV (1285-1314) – Kilsəyə və Templerlərə qarşı sərt siyasət apardı, Fransa parlamentini qurdu.
III. Valua Sülaləsi (1328-1589)
Kapetlərin kişi xətti bitdikdən sonra Valua sülaləsi hakimiyyətə gəldi. Bu dövr Yüzillik Müharibə ilə xarakterizə olunur.
- Philippe VI (1328–1350) – İngiltərə ilə Yüzillik Müharibənin başlanğıcında taxtda idi.
- Jean II (1350–1364) – İngilislərlə döyüşdə əsir düşdü. Maliyyə böhranı yarandı.
- Charles V (1364–1380) – “Müdrik Charles” kimi tanınır, ölkəni bərpa etdi.
- Charles VI (1380–1422) – Ağlını itirmişdi, vətəndaş müharibələri başladı.
- Charles VII (1422–1461) – Janna d’Arkun köməyi ilə ingilisləri məğlub etdi.
- Louis XI (1461–1483) – Güclü mərkəzləşmiş dövlət qurdu, iqtisadi islahatlar həyata keçirdi.
- François I (1515–1547) – İntibah mədəniyyətinə dəstək verdi, Leonardo da Vincini Fransaya dəvət etdi.
IV. Burbon Sülaləsi və Monarxiyanın Zəifləməsi (1589-1792)
- Henri IV (1589–1610) – “Nantes Edikti” ilə dini müharibələrə son qoydu.
- Louis XIII (1610–1643) – Kardinal Riçelye ilə birgə mərkəzləşməni gücləndirdi.
- Louis XIV (1643–1715) – “Günəş Kralı” kimi tanınır, Fransa gücünün zirvəsi, Versal sarayını tikdirdi.
- Louis XV (1715–1774) – Uzunmüddətli lakin zəif hakimiyyət, siyasi çəkişmələr artdı.
- Louis XVI (1774–1792) – İnqilab dövründə taxtda idi, edam olundu. Monarxiya sona çatdı.
Böyük Fransız İnqilabı və Birinci Respublika (1789-1804)
Kral hakimiyyətinə qarşı kütləvi etirazlar, Bastiliyanın alınması və insan haqlarına dair Bəyannamənin qəbulu ilə nəticələndi. Louis XVI edam edildi, respublika elan olundu.
VI. Napoleon İmperiyası (1804-1815)
- Napoleon Bonapart – Fransız inqilabından sonra ordu rəhbəri olaraq məşhurlaşdı. 1804-cü ildə imperator elan edildi. Avropanın böyük hissəsini fəth etdi, lakin Vaterloo döyüşündə məğlub oldu.
VII. Restavrasiya, İyul Monarxiyası və II Respublika (1815-1852)
Napoleonun devrilməsindən sonra Burbonlar qayıtdı.
- Louis XVIII (1815–1824) – Konstitusiyalı monarxiya təsis etdi.
- Charles X (1824–1830) – Absolutizmi qaytarmaq istədi, xalq üsyanı ilə devrildi.
- Louis-Philippe I (1830–1848) – “Vətəndaş kral” kimi tanındı. 1848 inqilabı ilə devrildi.
VIII. Napoleon III və İkinci İmperiya (1852-1870)
- Napoleon III – Napoleon Bonapartın qardaşı oğlu idi. Prezident seçildi, sonra özünü imperator elan etdi. 1870-ci ildə Almaniyaya qarşı müharibədə məğlub oldu.
IX. Üçüncü Respublika və Dünya Müharibələri
1870-ci ildə respublika yenidən quruldu. I və II Dünya müharibələrində iştirak etdi. Alman işğalı dövründə Vişi rejimi quruldu.
Beşinci Respublika və Müasir Fransa (1958-bu gün)
- Charles de Gaulle – Beşinci respublikanın banisi, prezidentlik institutunu gücləndirdi. 1969-cu ildə istefa verdi.
- Daha sonrakı prezidentlər:
- François Mitterrand (1981–1995)
- Jacques Chirac (1995–2007)
- Nicolas Sarkozy (2007–2012)
- François Hollande (2012–2017)
- Emmanuel Macron (2017–bu gün)
XI. Fransa Mədəniyyəti, İqtisadiyyatı və Beynəlxalq Əlaqələri
Fransa mədəniyyəti musiqi, incəsənət, moda və ədəbiyyat sahəsində dünyanın aparıcılarındandır. İqtisadiyyat Avropanın ən güclülərindən biridir. Fransa həm də Avropa Birliyi, NATO və BMT-də fəal rol oynayır.
Fransanın tarixini hər bir hökmdar üzərindən izlədikdə görürük ki, bu ölkənin dövlətçilik ənənələri, siyasi sistemləri və mədəni təsiri çoxşaxəlidir. Keçmişdəki güclü krallıqlardan müasir respublika modelinə qədər uzanan bu yol Fransa xalqının daim dəyişən və yeniləşən ruhunu əks etdirir. Fransa yalnız Avropanın deyil, bütün dünyanın tarixinə dərin izlər buraxmış bir ölkədir.
