Gəlincik – Azərbaycan faunasının ən maraqlı və eyni zamanda sirli canlılarından biridir. Onun adı ilk növbədə çevikliyi, sürəti, kiçik ölçüsünə baxmayaraq güclü ovçuluğu və məkrli davranışı ilə insanlarda maraq doğurur. Gəlincik əsasən “Mustelidae” fəsiləsinə daxil olan kiçik yırtıcı məməlilər qrupuna aiddir. Azərbaycanda və ümumilikdə Avrasiyada geniş yayılıb.
Bəzi bölgələrdə “gəlincik” sözü yalnız bir növü deyil, Mustela cinsinə aid olan bir neçə yaxın növü də əhatə edir. Ən məşhur növləri isə adi gəlincik (Mustela nivalis), tünd gəlincik (Mustela putorius) və ermine gəlincik (Mustela erminea) hesab olunur.
Bioloji Xüsusiyyətləri və Morfologiyası
Gəlincik bədən quruluşu və görünüşü baxımından digər məməlilərdən fərqlənir. Onun bədəni nazik, uzunsov və çevikdir. Bədən uzunluğu adətən 20–40 sm, quyruğu isə 10–15 sm arasında dəyişir. Kişiləri dişilərdən nisbətən böyük olur.
Baş, qısa boyun və iri gözlər, uzun bığcıqlar, kəskin dişlər – bütün bunlar gəlinciklərin ov üçün uyğunlaşmış quruluşunu göstərir. Onun ön və arxa ayaqları güclü, dırnaqları isə iti və qısadır. Gəlinciklərin dərisi yumşaq və sıx tüklərlə örtülüdür. Yaz-yay mövsümündə tünd qəhvəyi, bəzən qırmızımtıl, qışda isə bəzi növlərdə (məsələn, ermine gəlincikdə) tam ağ olur.
Dərinin belə dəyişməsi (molting) gəlinciklərin maskirovka və müdafiə mexanizmlərindən biridir.
Yaşayış Arealı və Yayılması
Gəlinciklər Avropa, Asiya, Şimali Amerika və Afrikanın bəzi yerlərində rast gəlinir. Azərbaycanda isə əsasən dağətəyi, dağlıq, meşəlik, çay kənarları və yarımsəhra ərazilərdə yaşayırlar. Onlar kənd yerlərində, bağlarda və hətta bəzən yaşayış məntəqələrinin yaxınlığında da görünə bilirlər.
Su mənbələrinə yaxın yaşamağa üstünlük verirlər, çünki təmiz suya daim ehtiyac duyurlar. Eyni zamanda, sıx bitkilər və kolluqlarda gizlənməyi, torpaqda və ya qayalıqlarda özlərinə yuva qazmağı sevirlər. Gəlincik yırtıcı həyat tərzi sürür, yuvanı əsasən gecə və ya səhərin erkən saatlarında tərk edir.
Qidalanma Vərdişləri
Gəlinciklər tam yırtıcı heyvanlardır. Onların əsas yeməyi siçanlar, quş balaları, sürünənlər, həşəratlar, qurbağalar və bəzən balıqlardır. Kənd yerlərində toyuq və cücə kimi ev heyvanlarına da hücum edə bilirlər, bu səbəbdən bəzən insanlar üçün problem yaradırlar.
Bir gündə gəlincik bədən çəkisinə yaxın qədər qida qəbul edə bilər. Çevikliyi, iti dişləri və qoxu duyumu sayəsində ovunu tez tapır və yaxalayır. O, uzun tunellərdə, torpaq və daş altında gizlənən siçanları belə tutmağa qadirdir.
Təbii Düşmənləri və Qorunma Mexanizmləri
Gəlinciklərin təbii düşmənləri çoxdur: tülkü, qartal, bayquş, bəzən canavar və böyük pişiklər. Onlar həm də böyük yırtıcı quşlar üçün ləzzətli ov sayılırlar. Gəlincik özünü təhlükədən qorumaq üçün çeviklik, gizlənmə və həyəcanlananda iti qoxulu ifrazat buraxma qabiliyyətindən istifadə edir.
Bundan əlavə, bəzi növlər təcili halda yüksək səs çıxarıb, rəqiblərini çaşdıra bilir.
Çoxalması və Ömrü
Gəlinciklər illik bir neçə dəfə bala verə bilər. Dişi bir doğuşda 4–12 bala dünyaya gətirir. Hamiləlik dövrü 35–40 gün çəkir. Bala gəlinciklər anadan olanda kor və tüksüz olurlar, 5–6 həftədən sonra artıq müstəqil həyata başlaya bilirlər.
Təbiətdə gəlinciklərin orta ömrü 2–3 il, bəzən 4 il olur. Əsirlikdə isə 7 ilə qədər yaşaya bilirlər.
Ətraf Mühitdə Rolu
Gəlincik təbiətdə “bioloji balans” üçün olduqca vacibdir. Onlar siçan, siçovul və digər zərərli gəmiricilərin populyasiyasını tənzimləyir. Bu xüsusiyyətlərinə görə, gəlinciklər kənd təsərrüfatında təbii “zərərverici” nəzarətçisi rolunu oynayır. Gəlinciklərin yoxa çıxması, adətən, siçan və başqa gəmiricilərin sürətli artmasına, məhsul itkisinə səbəb olur.
Gəlincik və İnsan Münasibətləri
Xalq Təsərrüfatında
Gəlinciklər çox vaxt kənd təsərrüfatı üçün faydalı sayılır, çünki onlar tarlalarda zərərli gəmiriciləri məhv edir. Digər tərəfdən, ev heyvanlarına və toyuqlara hücumları insanlarla gəlinciklər arasında ziddiyyətlər yaradır.
Xalq Təbabəti və Mifologiya
Azərbaycan və türk mifologiyasında gəlincik ağıllılıq, çeviklik və məkrin rəmzi sayılır. Xalq təbabətində gəlincik dərisi və ya piyi bəzi xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunub.
Bəzi mədəniyyətlərdə isə gəlincik “uğursuzluq” və “mənfi enerjinin daşıyıcısı” kimi qəbul edilib, bu heyvanı öldürməyin uğursuzluğa səbəb olacağına inanılıb.
Gəlincik Ev Heyvanı Kimi
Son illər bəzi ölkələrdə (xüsusən ABŞ və Avropada) bəzi gəlincik növləri ev heyvanı kimi də saxlanılır. Ev gəlincikləri üçün xüsusi yem, qəfəs, oyuncaq və səhiyyə proqramları mövcuddur. Onlar ağıllı, oynaq və insanlara öyrəşkən olsalar da, çox aktiv və diqqət tələb edən heyvanlardır.
Qorunma Statusu
Əksər gəlincik növləri hələlik “təhlükə altında” deyil və IUCN (Beynəlxalq Təbiəti Mühafizə İttifaqı) tərəfindən “ən az narahatlıq doğuran” (LC – Least Concern) kateqoriyasına daxil edilib. Lakin urbanizasiya, kənd təsərrüfatı kimyəvi maddələr, ov və təbii yaşayış mühitinin azalması bəzi yerlərdə gəlincik populyasiyasına mənfi təsir göstərir.
Buna görə də müvafiq dövlət qurumları və ekoloji təşkilatlar gəlinciklər kimi nadir və faydalı növlərin qorunmasına xüsusi diqqət yetirməlidir.
Maraqlı Faktlar
- Gəlincik bədəninə nisbətən ən sürətli məməlilərdən biridir, dar və uzun bədəni sayəsində ən kiçik dəliklərə girə bilir.
- Gəlincik ovunu boğazından dişləyərək öldürür, buna görə “qəddar yırtıcı” adlandırılır.
- Qışda bəzi növlər tam ağ olur – bu, həm maskirovka, həm də istilik tənzimi üçün vacibdir.
- Gəlinciklərin bəziləri zəhərli ilanlara hücum edib onları öldürə bilər.
- Bəzi ölkələrdə “gəlincik ili” uğurlu il hesab olunur.
Tez-tez Verilən Suallar (FAQ)
Gəlincik hansı növə aiddir?
Gəlincik Mustela cinsinə, Mustelidae fəsiləsinə aiddir. Azərbaycanda əsasən Mustela nivalis (adi gəlincik) yayılıb.
Nə ilə qidalanır?
Əsasən siçan, siçovul, həşərat, balıq, quş balası və bəzən toyuq-cücəyə hücum edir.
Gəlincik insana ziyan verə bilərmi?
Təbii şəraitdə insandan uzaq durmağa çalışır, hücum ehtimalı çox aşağıdır. Yalnız ac və ya köşəyə sıxışanda özünü müdafiə edə bilər.
Onu evdə saxlamaq mümkündürmü?
Bəzi ölkələrdə ev gəlincikləri saxlanılır, amma onlara çoxlu diqqət və xüsusi baxım lazımdır.
Gəlinciklərin qorunması üçün nə etmək olar?
Təbii yaşayış mühitinin qorunması, pestisidlərin azaldılması və gəlincik ovuna məhdudiyyət faydalıdır.
Gəlincik – təbiətin ən çevik, ağıllı və faydalı yırtıcılarından biridir. O, təbii balansın qorunmasında, zərərvericilərin məhv edilməsində və ekosistemin sağlam saxlanmasında vacib rol oynayır. Gəlinciklər barədə maarifləndirmə, qorunması və əhalinin onlara qarşı münasibətinin düzgün formalaşması müasir ekoloji siyasətin vacib istiqamətidir. Gəlincik təbiətin öz içindəki tarazlığın simvoludur və onun qorunması gələcək nəsillər üçün də böyük əhəmiyyət daşıyır.
