Azərbaycan və türk dillərində rast gəldiyimiz “ğ” hərfi (oxunuşu: yumuşaq ge) həm yazılış, həm də tələffüz baxımından fərqli və diqqətçəkən bir simvoldur. Bəzən səssiz görünür, bəzən sanki bir kölgə kimi hərfin arxasınca gəzər. Amma əslində, “ğ” hərfi fonetik sistemdə xüsusi funksiyaya malikdir.
1. “Ğ” hərfi nədir?
“Ğ” — latın əlifbasına məxsus, həm Azərbaycan, həm də Türkiyə türkcəsində istifadə olunan bir hərfdir. Qrafik baxımdan “g” hərfinin üzərinə qoyulmuş kiçik aypara və ya taç (^) kimi) görünür. Azərbaycan əlifbasında bu hərf əslində yoxdur, amma Türkiyə türkcəsində rəsmi olaraq istifadə edilir.
Lakin Azərbaycan türkcəsində də qədim türk sözləri, əruz vəznli poeziya, folklor mətnləri və əruz poetikasının təhlilində bu hərfə rast gəlinir. Həmçinin bəzi ləhcələrdə və fars/ərəb alınma sözlərdə onun kölgəsi qorunur.
2. Fonetik baxımdan “ğ” necə tələffüz olunur?
“Ğ” hərfi klassik səslərdən fərqli olaraq çox zəif səslənir və bəzi hallarda tamamilə tələffüz olunmur. Tələffüz baxımından bu hərf “boğaz samiti” və ya “yarım samit” kimi də qiymətləndirilir. Ən çox uzatma effekti yaradır və sanki sözün içində səssiz bir fasilə rolu oynayır.
Məsələn:
- dağ → [daa]
- ağır → [a:r]
- doğru → [do:ru]
- yağmur → [ya:mur]
Yuxarıdakı misallarda “ğ” hərfi sanki öncəki saitləri uzadır, amma öz səsini vermir.
3. “Ğ” hərfinin dilçilikdə funksiyası
“Ğ” hərfi morfoloji və fonetik baxımdan əsasən aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir:
✔️ Sait uzatması
Əsas funksiyası əvvəlki a, e, ı, o, u saitlərinin uzadılmasını təmin etməkdir.
✔️ Söz içində yumşaldıcı keçid
“Ğ” iki səslə qarşı-qarşıya gələndə, onları daha yumşaq və axıcı edir.
✔️ Qədim türkcədən qalan səs
“Ğ” bəzi sözlərdə qədim türk dillərindən miras qalmış səs izidir. Məsələn, dağ (qədim türkcə: tag).
4. “Ğ” hərfi Azərbaycan və türk dillərində
| Mövzu | Azərbaycan dili | Türkiyə türkcəsi |
|---|---|---|
| Yazılış forması | Əlifbada yoxdur (anlayışda var) | Rəsmi əlifbada mövcuddur |
| Fonetik funksiyası | Uzatma və keçid effekti | Uzatma və keçid effekti |
| Misal | “dağ”, “ağıl” | “dağ”, “ağır”, “yoğurt” |
| Leksik təsir | Şeirdə, ləhcədə, ədəbiyyatda | Gündəlik danışıqda aktiv istifadə |
| Əvəzlənməsi | “q” və ya sükutla | Tələffüzsüz və ya uzatmalı səslə |
5. “Ğ” olan məşhur sözlər və nümunələr
Türk dilində:
- ağaç (a:ç)
- dağ (daa)
- yağmur (ya:mur)
- yoğurt (yo:urt)
- doğum (do:um)
Azərbaycan dilində paralel:
- dağ
- ağıl
- ağır
- doğma
- ağac
Nəzərə alın ki, Azərbaycan türkcəsində bu hərf rəsmi deyil, amma “ğ” səsinə uyğun səs keçidləri sözlərdə qorunmuşdur.
6. Müasir yazı və texnologiyada “ğ” hərfi
Texnologiyada və yazılı ünsiyyətdə “ğ” hərfi:
- Türk dilli mesajlarda tez-tez istifadə olunur
- Klaviatura yerləşimi baxımından “g” hərfinin yanındadır
- Unicode kodu:
U+011F(kiçik hərf),U+011E(böyük hərf) - Texniki səhvlər zamanı bəzən “g” ilə əvəz olunur
“Ğ” hərfi hər nə qədər səssiz və görünməz görünsə də, sözlərə ahəng, yumşaqlıq və axıcılıq bəxş edən çox mühüm bir fonetik elementdir. Azərbaycan dili bu hərfi rəsmi əlifbasına daxil etməsə də, onun qədim türkcədən miras qalan təsiri, əruz poeziyasında rolu və dil axıcılığı baxımından funksiyası danılmazdır.
Bu yazını oxuyarkən, bəlkə də “ğ” ilə başlayan bir söz tapa bilmədiniz – çünki bu hərf söz başlanğıcında heç vaxt işlənmir. Lakin sonluqlarda, söz ortalarında və köklərdə onun səssiz gücü daim hiss olunur.
Ən Çox Verilən Suallar (FAQ) – “Ğ” Hərfi Haqqında
1. “Ğ” hərfi Azərbaycan əlifbasında varmı?
Xeyr. “Ğ” hərfi Azərbaycan dili əlifbasında yer almır. Lakin onun fonetik effekti və tələffüzə təsiri bəzi sözlərdə mövcuddur və əsasən qədim türk mənşəli sözlərdə hiss olunur.
2. “Ğ” hərfi necə oxunur?
“Ğ” hərfi əksər hallarda tələffüz olunmur. O, özündən əvvəl gələn sait hərfi uzadır və sanki bir səs boşluğu yaradır. Məsələn, “dağ” sözü “daa” kimi səslənir.
3. “Ğ” hərfi ilə başlayan söz varmı?
Yox. “Ğ” heç vaxt sözün əvvəlində işlənmir. Bu hərf yalnız sözün ortasında və ya sonunda işlənir.
4. “Ğ” hərfi hansı dillərdə var?
“Ğ” hərfi əsasən Türkiyə türkcəsində istifadə olunur. Qazax, özbək və başqa türk dillərində də bəzi fonetik variantları var, lakin yazılış fərqli ola bilər.
5. “Ğ” hərfinin funksiyası nədir?
Onun əsas funksiyası öncəki saitləri uzatmaq və fonetik keçid yaratmaqdır. Bundan başqa, “ğ” bəzi hallarda qədim türk dilindəki “g” və “k” səslərinin zəifləyərək dəyişmiş formasıdır.
6. “Ğ” hərfi nə üçün Azərbaycan dilinə daxil edilməyib?
Azərbaycan türkcəsində “ğ” səsinin funksiyası digər hərflərlə əvəz olunub və fonetik sistemimiz bu səsi ayrıca hərf kimi ifadə etməyə ehtiyac duymayıb. Lakin onun fonetik izləri bəzi sözlərdə qalmaqdadır.
7. “Ğ” hərfi necə yazılır? (Texniki)
Türk klaviaturasında “ğ” və “Ğ” simvolları birbaşa mövcuddur. Unicode kodları belədir:
- Kiçik hərf “ğ”: U+011F
- Böyük hərf “Ğ”: U+011E
8. “Ğ” hərfi olmadan bu sözlər necə dəyişir?
Əgər “ğ” yazılmasa və ya düzgün istifadə olunmasa, sözlərin mənası dəyişməz, amma tələffüz və səs axını pozular. Məsələn, “dağ” → “dag” yazılsa belə, düzgün səslənməz və estetik baxımdan uyğunsuz olar.
9. “Ğ” hərfini hansı proqramlarda və klaviaturada yaza bilərəm?
Türk klaviaturasına keçərək, “ğ” hərfini asanlıqla yaza bilərsiniz. Windows və macOS sistemlərində klaviatura parametrlərini dəyişməklə bu simvolu aktiv etmək mümkündür.
10. “Ğ” hərfi ilə bağlı qarışdırılan məsələlər hansılardır?
Ən çox rast gəlinən qarışıqlıq “ğ” hərfinin q və ya g ilə qarışdırılmasıdır. Halbuki bu hərf özünəməxsus fonetik effekti ilə tamamilə fərqli rol oynayır.
