Azərbaycan dilində şəkilçi sistemi hər zaman söz yaradıcılığının ən məhsuldar sahələrindən biri olub; hər bir şəkilçi dilin lüğət tərkibini zənginləşdirməklə yanaşı, semantik çalarları da incəliklə genişləndirir. Fonetika, morfologiya və semantikanın kəsişdiyi bu sahədə diqqət çəkən formalardan biri də “-ğac” şəkilçisidir. Dilçi alimlərin araşdırmalarına əsasən, sözügedən şəkilçi qədim türki köklü morfoloji element olub, tarixi mətnlərdən bəri müxtəlif dialekt və şivələrdə izinə rast gəlinir. Bugünkü ədəbi norma çərçivəsində “-ğac” həm isim, həm də sifət köklərinə qoşularaq topluluq, kiçiltmə, alət, hətta metaforik mənada təsir gücləndiricisi funksiyalarını yerinə yetirir. Məsələn, “daş” sözünə qoşulduqda “daşğac” forması “xırda daş yığını” semantikasını yaradır; “söz” + “-ğac” birləşməsi “sözğac” şəklində “artistik və çoxsözlü insan” mənası daşıyır. Bu kimi nümunələrdən görünür ki, şəkilçi yeni leksik vahid formalaşdırmaqla yanaşı, məcazi məna genişlənməsinə də şərait yaradır. Xüsusilə müasir publisistikada və şeir dilində “-ğac” daha koloritli ifadə vasitəsi kimi seçilir, çünki həm səs ahənginə dinamika qatır, həm də obrazlılığı artırır. Dilin canlı orqanizmə bənzədiyi müstəvidə “-ğac” şəkilçisini onun boy artım hormonuna bərabər tutmaq mübaliğə sayılmaz; çünki o, bazadakı sadə kökü semantik baxımdan “böyüdür”, ona kollektivlik, bolluq və ya rəngarənglik çaları əlavə edir. Gündəlik danışıqdan tutmuş klassik ədəbiyyat nümunələrinədək bu şəkilçiyə rast gəlmək mümkündür və hər kontekstdə “-ğac” dilin elastikliyini, yaradıcılıq imkanlarını nümayiş etdirir. Beləliklə, “-ğac” həm tarixiliyi, həm də müasirliyi birləşdirərək söz yaradıcılığında möhkəm mövqe tutur və onu dərindən öyrənmək dilçiliyin aktual istiqamətlərindən sayılır.
Tarix Və Mənşə
“-Ğac” şəkilçisinin kökləri orta əsr türk yazılı abidələrinə qədər uzanır. Orxon-Yenisey runik mətnlərində eyni funksiyanı daşıyan “-gač” forması “toplu, cəm” mənaları ifadə edirdi. Eyni kök üzərində Şərqi Kipçak, Oğuz və Karluk dialektlərində də izlərə rast gəlmək mümkündür. Şəkilçinin qədimdə həm fonetik, həm də semantik baxımdan daha geniş sferada işlənməsi onun məhsuldarlığından xəbər verir.
XVI-XVII əsr mənbələrində “otğaç”, “quşğaç”, “bulağac” kimi formalar kollektivlik və topluluq bildirən lüğət vahidləri kimi qeyd olunub. Tarixi materialların müqayisəsi göstərir ki, “-ğac” son sonor samitli köklərdə özünü daha stabil qoruyub, sərt samitli köklərdə isə fonetik assimilyasiya nəticəsində “-qac, -gəc” variantlarına keçid olub.
Fonetik Xüsusiyyətlər
Fonetika baxımından “-ğac” şəkilçisinin əsas xüsusiyyəti səs birləşmələrinin tələffüzdə axıcılıq yaratmasıdır. “Ğ” samiti arxa cingiltili səs olduğu üçün dilin arxasını aktivləşdirir, ardınca gələn “a” vokalı isə açıq tonda səs axımını davam etdirir; bu da sözə ritmik harmoniya qazandırır.
Assimilyasiya prosesində kök sonundakı samitin sərt yaxud cingiltili olması “-ğac / -qac / -gəc” variasiyalarını şərtləndirir. Məsələn, “yarpaq” sözünə qoşulanda “yarpaqqac” formasında assimilativ dublikat yaranır. Belə dəyişkənlik şəkilçi-kök sərhədində fonetik uyğunlaşmanı təmin edir və sözün tələffüz rahatlığını yüksəldir.
Morfoloji Rol
Morfoloji baxımdan “-ğac” hər şeydən əvvəl isim yaradan sözqurucu şəkilçidir. O, əşyanın çoxluğunu (“daş → daşğac”), toplu vəziyyətini (“quş → quşğaç”) və ya alət funksiyasını (“yarpaq → yarpaqqac”, yəni “yarpaq süpürgəsi”) ifadə edir.
Bəzi hallarda sifət köklərinə qoşularaq abstrakt məna da formalaşdırır. Məsələn, “şirin” + “-ğac” → “şirinğac” obrazlı şəkildə “hədsiz şirinlik” alan leksik vahidə çevrilir. Bu nüans sözdə emosional-stilistik yüklənməni artırır və publisistik dillə yanaşı bədii üslubda da tez-tez işlənir.
Semantik Nüanslar
Semantik spektr baxımından “-ğac” üç əsas sahəni əhatə edir: topluluq (kollektivlik), kiçiltmə-məzəmmət və alət bildirən mənalar. Topluluq mənasında o, “çoxlu sayda, yığın halında” semasını gücləndirir: “daşğac”, “çiçəkğac”.
Kiçiltmə-məzəmmət çaları daha çox danışıq dilində özünü göstərir: “sözğac” deyildikdə çox danışan və bir qədər də tənə demək mənası yaradılır. Üçüncü semantik funksiya – alət bildirən mənada şəkilçi “süpürgə”, “dəzgah” tipində sözlərlə paralel işlədilir: “yarpaqqac” kiçik əyricik süpürgəni bildirir.
İstifadə Çərçivələri
Ədəbi dillə yanaşı, “-ğac” folklor nümunələrində, atalar sözlərində və çağdaş publisistik mətnlərdə aktiv istifadə olunur. Məsələn, xalq arasında “Dostun az, düşmənin sözğac” deyimi çoxsözlü müdaxiləni tənqid edir.
Poetik dildə şəkilçi daha çox vizual-emosional yüklü obraz yaratmaq üçün seçilir. Şair “yarpaqğac könlüm” ifadəsi ilə ağac yarpaqlarının yığınına bənzər narahat ürəyi metaforik təsvir edir. Bu yolla “-ğac” həm obrazlılıq, həm də akustik ahəngtəzlik gətirir.
Leksik Produktivlik
Müasir ədəbi mühitdə “-ğac” şəkilçisi tamamilə yeni sözlər yaratmaq imkanına malikdir. Jurnalistlər “hashtag” məntiqinə uyğun “likeğac” kimi neologizmlərlə sosial şəbəkə fenomenini satirik boyalarla təqdim ediblər.
Terminoloji sferada da şəkilçinin potensialı var: ekologiya sahəsində “plastikqac” ifadəsi plastik tullantılar toplusu mənasında işlədilə bilir. Bu göstərir ki, “-ğac” yalnız archaik mühitdə qalmır, dilin yenilənən tələblərinə adaptasiya olunur.
Dialekt Və Variantlar
Azərbaycan dilinin Qazax-Borçalı, Şəki-Zaqatala və Lənkəran dialektlərində “-ğac”ın “-gəc”, “-qac” fonetik variantları daha çox qeydə alınır. Qazax bölgəsində “odunqaç” (odun yığını) forması tipikdir, halbuki ədəbi dildə “odunğac” gözlənilərdi.
Variantların mövcudluğu dilin lokal ahəng qanunları ilə bağlıdır. Ədəbi dil standarta yaxın “-ğac” formasını saxlayır, lakin dialektoloji araşdırmalar prosesində bu variant müxtəlif fonoloji adaptasiyaları üzə çıxarır.
Müasir Dil Tədrisində Tətbiqi
Ali məktəblərin “Azərbaycan dilinin tarixi” və “Müasir Azərbaycan dili” fənn proqramlarında “-ğac” şəkilçisi xüsusi mövzu kimi tədris edilir. Analitik-sintetik üsulla tələbələr şəkilçinin tarixi, fonetik və semantik xüsusiyyətlərini praktiki misallarla öyrənir.
Dil tədrisi metodikasında “söz bankı” yanaşması tətbiq olunur: tələbələrə kök sözlər verilir, “-ğac”la yeni sözlər düzəldib semantikasını izah etmələri tapşırılır. Bu metod həm yaradıcılığı stimullaşdırır, həm də şəkilçi məhsuldarlığını canlı şəkildə göstərir.
“-Ğac” Şəkilçisinin Örnək Cədvəli
| Kök Söz | Dərivativ | Mənası | Semantik Tip |
|---|---|---|---|
| daş | daşğac | xırda daş yığını | topluluq |
| çiçək | çiçəkğac | çoxlu çiçək toplusu | topluluq |
| söz | sözğac | çox danışan adam, tənə | məzəmmət |
| yarpaq | yarpaqqac | yarpaq süpürgəsi | alət |
| odun | odunqac | odun yığını | topluluq |
| şəkil | şəkilgəc | kiçik şəkil dəftərciyi | kiçiltmə |
| külək | küləkgəc | xırda külək fırtınası | obrazlı |
| buz | buzğac | buz parçalarının toplusu | topluluq |
| su | suğaç | gölməçə, su yığıntısı | topluluq |
| aləm | aləmgəc | qarışıq, təlatümlü vəziyyət | metaforik |
“-Ğac” şəkilçisi Azərbaycan dilinin morfoloji xəzinəsində topluluq, kiçiltmə, alət və emosional vurğu kimi zəngin semantik çalarlar formalaşdıran məhsuldar vasitədir. Tarixi kökünə nəzər saldıqda görürük ki, o, Orxon-Yenisey abidələrindən bəri müxtəlif dialekt mühitlərində sabit şəkildə işlənmiş, fonetik-morfoloji uyğunlaşma yolu ilə bu günə qədər gəlib çıxmışdır. Şəkilçinin fonetik elastikliyi müxtəlif kök sözlərlə rahat birləşməsinə, semantik adaptasiyası isə hər dövrün dil ehtiyacına uyğun yeni mənalar yaratmasına şərait yaradır. Ədəbi mətndən publisistikaya, dialekt nümunələrindən elmi terminologiyaya qədər geniş spektrdə istifadə olunması onun canlı və dinamik quruluşunu sübut edir. Bu şəkilçi dilimizdə kollektivlik ideyasını ifadə etməklə yanaşı, obrazlılıq və emosional vurğu qatır; poetik nitqdə ahəngdarlıq yaradır, danışıq dilində satirik-ironik çalar formalaşdırır. Müasir dil tədrisində “-ğac” şəkilçisi tələbələrin yaradıcılıq qabiliyyətini inkişaf etdirir, söz yaradıcılığının sərhədlərinin geniş olduğunu göstərir. Dialektoloji tədqiqatlar onun fonetik variantlarını üzə çıxararaq dilin region fərqlərini daha yaxşı anlamağa kömək edir. Bu şəkilçinin gələcəkdə də leksik inkişafda fəal rol oynayacağı, xüsusən media dilində yeni neologizmlərin yaranmasına stimul verəcəyi ehtimal olunur. Beləliklə, “-ğac” dilin sərvəti kimi həm tarixi irs, həm də müasir yaradıcılıq mühitində öz funksional əhəmiyyətini qoruyub saxlayır, söz ehtiyatımıza rəng qatır, ifadə imkanlarını genişləndirir və dilsevərlərə geniş araşdırma meydanı açır.
Ən Çox Verilən Suallar
“-Ğac” şəkilçisi əsasən üç semantik sahə yaradır: topluluq (yığın, çoxluq), kiçiltmə-məzəmmət (ironiya, emosional vurğu) və alət bildirən mənalar. Topluluq mənasında o, əşyanın çoxsaylı halını, yığın formasını göstərir. Kiçiltmə-məzəmmət çaları danışıq dilində ironiyanı gücləndirir. Alət funksiya isə kiçik əşyanı və ya köməkçi vasitəni ifadə edir.
Dilçilik araşdırmaları sübut edir ki, “-ğac” şəkilçisi Orxon-Yenisey abidələri dövründən mövcuddur. Orta əsr türkcəsində “-gač” variantı ilə kollektivlik bildirən sözlər formalaşdırıb. XVI-XVII əsr mənbələrində də “otğaç”, “quşğaç”, “bulağac” kimi nümunələrə rast gəlinir. Bu faktlar şəkilçinin ən az minillik yaşa malik olduğunu göstərir.
Fonetik variantların –ğac, –qac, –gəc kimi formaları assimilasiya əlamətləridir. Kök sondakı samitin tələffüz xüsusiyyətinə uyğun olaraq şəkilçi uyğun fonemə çevrilir. Sərt samitlə qurtaran köklərdə “-qac”, cingiltili samitdən sonra “-gəc” forması meydana gəlir. Bu mexanizm sözün axıcılığını və ahəngdarlığını qorumaq üçündür.
Müasir publisistikada, xüsusən sosial şəbəkə leksikonunda “-ğac” şəkilçisi ilə yaradılan satirik neologizmlər diqqəti çəkir. Jurnalistlər “klikğac”, “likeğac” kimi sözlərlə informasiya yığınına işarə edirlər. Şeir dilində isə emosional-obrazlı istifadə genişdir. Terminologiyada da “plastikqac” tipli ifadələrlə ekologiya sahəsində qarşımıza çıxır.
Qazax-Borçalı dialektində “-qac”, Şəki-Zaqatala bölgəsində “-gəc”, Talış bölgəsində isə daha çox “-ğac” forması üstünlük təşkil edir. Bu fərqlər bölgənin fonoloji sisteminə uyğun səs uyğunlaşmasından qaynaqlanır. Ədəbi dil isə “-ğac” standartını qoruyur, lakin dialektodektik nümunələr tədqiqat üçün maraqlı materialdır.
Bəli. Şəkilçi son dərəcə məhsuldardır və kök sözlə semantik uyğunluq təmin edildikdə yeni leksik vahid yarada bilər. Məsələn, müasir media mühitində “kontentğac” ifadəsi böyük məzmun arxivinə işarə kimi işlədilə bilər. Əsas şərt yaradılan sözün məna aydınlığı və kontekstdə qəbul olunmasıdır.
Əsas problem kök sondakı samitin sərt və ya cingiltili olmasına görə “-qac / -gəc” variasiyasını seçməkdədir. Orfoqrafiya qaydalarına görə şəkilçi kök-samit uyğunlaşmasına tabedir. “Daş” → “daşğac”, lakin “yarpaq” → “yarpaqqac” formasına keçir. Qaydalara əməl etdikdə yazılış problemi yaranmır.
Şəkilçi topluluq və kiçiltmə semalarını bir araya gətirərək sözə həm kütləvi, həm də ironik çalar qatır. Buna görə publisistikada tənqidi məna yaratmaq, poetik dilə isə obrazlılıq və təbii ritm əlavə etmək üçün ideal vasitədir. Fonetikasının axıcılığı da stilistik cəlbediciliyi yüksəldir.
Universitet dərslərində “morfoloji konstruksiya” və “söz bankı” metodlarından istifadə olunur. Tələbələrə kök sözlər təqdim edilir, “-ğac” vasitəsilə yeni söz yaradıb izah vermələri istənir. Bu, həm analitik, həm yaradıcı təfəkkürü inkişaf etdirir. Tarixi mətnlərdən nümunələr də müzakirəyə daxil edilir.
Yeni media əsrində dil sürətlə yenilənir və “-ğac” kimi elastik şəkilçilər neologizmlərin yaranmasında aktiv rol oynayacaq. Ehtimal olunur ki, texnoloji sahələrdə, kiberməkanda və satirik üslubda bu şəkilçi ilə yaradılan termin və ifadələrin sayı artacaq. Bu, dilin inkişaf dinamikasının təbii nəticəsidir.
