Yağışsız səhranın sonsuz üfüqündə bir anda qarşınıza çıxan nəhəng dəvənin sakit, məğrur duruşu insan təxəyyülünü heyrətə gətirir; Quranın 88-ci – “Ğaşiyə” surəsinin 17-ci ayəsi məhz bu təəssüratı ayənin özünə daşıyaraq inanları təfəkkürə dəvət edir. “أَفَلَا يَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ – Məgər dəvəyə baxmırlar ki, necə yaradılıb?” – sədası səslənəndə qiraət ustasının avazında təkcə fonetik gözəllik deyil, həm də elmi sual çaları duyulur. “Oxunuş” termini təcvid qaydaları, ləhcə fərqləri, məscid akustikası və psixoloji aura kimi çoxparametrli dünyaya açılan pəncərədir; 17-ci ayə bu pəncərənin mərkəzində dayanan təsvirli mirvaridir. Dəvənin fizioloji adaptasiyası – uzun kirpikləri, yağ yığan hörgücü, qum keçirməyən burun dəlikləri – ayədə “kəyfə xuliqət” ifadəsi ilə bircə sual formasında xülasələşir; burada ilahi qüdrət yalnız poetik gözəlliklə yox, həm də elmi dilə meydan oxuyan çağırışla ortaya çıxır. Oxunuşun tonallığı ayənin semantikasını gücləndirir: qalın “qaf” səsinin rezonansı dəvənin nəhəng bədənini, incə “i” vokalları isə sakin addımlarını xatırladır. “Ğaşiyə” surəsini oxuyarkən hərf-hərəkə təkcə estetik ahəng yaratmır, eyni zamanda idrak darvazalarını döyür. Qiraət sənətkarı “xaf-xaf” tələffüzlü “خلقت” sözündən sonra qayda üzrə qısa fasilə verərsə, dinləyicinin zehnində həmin möhtəşəm məxluqun təsviri daha güclü canlanır. Bu ayə həm audio, həm vizual, həm də intellektual diapazonda siqnallarla zəngindir; ona görə də “Ğaşiyə surəsi oxunuşu, 17” mövzusu bircə səs səviyyəsindən çox geniş təhlil tələb edir. Aşağıdakı bölmələrdə ayənin dil, üslub və təcvid xüsusiyyətlərini, dəvənin elmi möcüzəsini, hafizlik strategiyalarını, psixoloji təsirini və ibadət praktikasındakı rolunu ardıcıl, faktlara söykənən şəkildə şərh edəcəyik.
Dil Və Üslub Xüsusiyyətləri
17-ci ayə dörd əsas söz qrupundan ibarət qısa, lakin ritmik cümlə quruluşuna malikdir. “Əfəla” başlanğıc hissəsi istifham-inkar, yəni həm sual, həm məzəmmət tonlu struktur yaradır; klassik ərəbcədə bu forma qəbul etməkdə dirənən zehni silkələmək üçün istifadə olunur. “Yənzurun” felinin fel-muzari forması davamlı baxış prosesini vurğulayır. İlk planda səs harmoniyası – iki “nūn” samitinin ardıcıllığı – dinləyicinin qulağında yumşaq təkrar effekti doğurur.
“İləl-ibil” birləşməsində “əlif-ləm mə”rifə artiklı dəvəni spesifik, real obyekt kimi göstərir, “ibil”in “i” vokalı isə nazik səslənərək kalın “qaf”dan öncəki incə səslə kontrast yaradır. “Kəfə xuliqət” bölməsi sualın məntiqi kulminasiyasıdır; “kəf”dəki kalın tələffüz sürətli hava axını yaradır və sanki dinləyicinin diqqətini dəvənin fizioloji səthinə çəkmək istəyir. Bu fonetik mozaika ayəni qiraətçi üçün musiqi parçasına, dinləyici üçün idrak seyrinə çevirir.
Təcvid Qaydaları Və Qiraət Məktəbləri
Hafs-ən Asim riayətinə görə “yənzurun” sözündə “nun” gizli idğamla növbəti “iləl” hecəsinə qarışır, qalın-nazik əvəzlənməsi harmonik səs axını yaradır. “İləl-ibil” tələffüzündə “İləl” sonundakı “ləm” nazik səsli “i” ilə sərhəddə qəlbli oxunur, köpük-kimi incə titrəmə efirdə təmkinli rezonans doğurur.
Vərş riayətində isə “kəyfə” kəlməsinin “kaf”ı bir qədər uzadılır ki, bu da sözün semantik vurğusunu dərinləşdirir. Şötubi qiraətini tətbiq edən qiraət ustaları “xuliqət” kəlməsindəki “qaf”ı qalın, “tə”ni hamısöznəsənə uzatma ilə bitirərək ayəni melodik finala çatdırırlar. Hər məktəbin ortaq nöqtəsi nəfəs ritminin ayənin mənəvi vurgusuna uyğun sinxronlaşdırılmasıdır.
Elmi Tədqiqat İşığında Dəvə Möcüzəsi
Bioqeoloqlar dəvənin 55°-lik torpaq temperaturunda belə qan plazmasının laxtalanmamasını onun eritrosit membran möhkəmliyi ilə izah edirlər; bu adaptasiya ayədəki “kəyfə xuliqət” sualının astarında duran təbii möcüzədir. Dəvənin böyrəkləri sidikdən maksimum su geri sorulması üçün xüsusi nefron strukturuna malikdir; laboratoriya təhlilləri suyu 70-80 % reabzorbe etdiyini göstərib.
Eyni zamanda, dəvənin bədən temperaturu gün ərzində 6–7°C diapazonda dəyişir, bu isə tərləmə itkilərini azaldır. Qum fırtınasında uzun kirpiklər və yelpikvari burun qığırdaqları toz hissəciklərini bloklayır. Beləcə, bircə “dəvəyə baxmırlar ki” ifadəsi əslində çoxlayəhətli bioloji araşdırma proqramı kimi çıxış edir.
Hafizlik Strategiyası Və Mnemonik Taktikalar
Hafizlər ayəni yadda saxlayarkən ilk olaraq “Əfəla” sual frazasını beynin ritm mərkəzinə yerləşdirir. İkinci addım “yənzurun” sözündəki ikiqat “nun”un təkrarıdır; burada alliterasiya hafizəyə mnemonik dayaq verir. Üçüncü addım “iləl-ibil” – sadə söz içində hallanan iki “ləm” və “b” kombinasiyasını ayrı-ayrı bloklar kimi təkrarlamaqdır.
Son mərhələdə “kəyfə xuliqət” frazası vurğularla “qaf”-ın qalın səsini “tə”-nin nazik pıçıltısı ilə növbələşdirərək oxunur. Bu kontrast hafizin uzunmüddətli yaddaşında “Q-T” diaqramı kimi təsəvvürə həkk olunur. Adətən, 17-ci ayə tək misra formasına salınaraq beşlik dövrələri ilə 20 dəfə təkrarlanır; tədqiqatlar göstərir ki, bu metod iki həftəyə yaddaşda stabilləşir.
Psixoloji Və Ruhanı Təsir
“Ğaşiyə” surəsini, xüsusən 17-ci ayəni yavaş templi muğam avazında oxuyanda alfa-dalğaları güclənir, bu da psixoloji rahatlama yaradır. Dinləyicilərin EEG nəticələri göstərir ki, ayənin “kəyfə” tələffüzündə frontal lobda fokuslanma güclənir. Dini psixoloqlar bunu idrak stimulu və estetik həyəcanın kəsişməsi ilə izah edirlər.
Ayənin təbiətə dəvəti ruhi təschihin başqa bir formasıdır. İnsan gözünün dəvəyə yönəlməsi, heyvanın statik duruşunu müşahidə etməsi təcrid təcrübəsində “hüzur” hormonları kimi tanınan oksitosin və serotonin ifrazını artırır. Beləcə, tilavət-meditasiya tandemində həm ruhi, həm bədən balansı tənzimlənir.
İbadət Praktikasında Tətbiq
Cümə xütbəsində imam ayəni oxuduqdan sonra səhradan gətirilən metaforla cəmiyyətə ekoloji məsuliyyəti xatırladır; dəvənin suya qənaət mexanizmi insanı resurs israfını azaltmağa həvəsləndirir. Bayram namazında isə ayə “ilahi bərəkət və sabitlik” mövzulu dualarla birgə səsləndirilir.
Şəxsi ibadətdə ayə yatmazdan əvvəl yeddi dəfə oxunur, niyyət odur ki, zehin gücünü açıq sual forması ilə təbiət möcüzələri üzərində cəmləsin. Bir çox hafizlər “dəvə” ayəsini “Səcdə” surəsinin son ayəsi ilə birləşdirərək medley qiraət forması yaradır; məqsəd həm dünya, həm axirət suallarını ard-arda düşünməkdir.
Təhsil Və Uşaq Qiraət Proqramları
İbtidai dini kurslarda ayənin lüğət təhlili sadə nümunə ilə aparılır: müəllim sinifə dəvə oyuncağı gətirir, “نَظَرَ” felini izah edir, ardınca “خَلَقَ” felinin keçmiş zaman forması göstərilir. Bu vizual-auditiv sintez uşaq beynində söz-məna əlaqəsini möhkəmlədir.
Orta mərhələ tələbələri üçün laboratoriya işi təşkil olunur: dəvə südünün duz tərkibi və pH səviyyəsi ölçülür, nəticələr ayənin “kəyfə xuliqət” sualına elmi cavab axtarmağa istiqamət verir. Təcrübə sayəsində şagirdlər din-elm dialoqunu praktik formada görürlər.
Akademik Təfsir Diskussiyaları
Mənaşünas alimlər ayənin “kəyfə” sual zərfinin ikiqat funksiyasına diqqət çəkir: “necə yaradılıb” frazası həm ontoloji, həm teleoloji sualdır. Ontoloji aspektdə sual yaradılış metodunu, teleoloji aspektdə məqsəd və hikməti sorğulayır. Buna “zahid-fəlsəfi sapma” termini də əlavə olunur, yəni ayə zahiri müşahidədən dərin fəlsəfi analizə səyahət təklif edir.
Dilçiliyə yönəlmiş araşdırmalar isə “ibil” sözünün semantik kökünü araşdırıb onun proto-ərəbcə “səhrada yavaş-yavaş irəliləyən” anlamından təkamül etdiyini göstərir. Bu, ayənin həm ədəbi, həm etimoloji dəyərini artırır.
“Ğaşiyə: 17” – Oxunuş, Mənalar, Təcvid (Cədvəl)
| Blok | Ərəb Mətni | Azərb. Transkripsiyası | Təcvid Qeydi | Əsas Mənalar |
|---|---|---|---|---|
| 1 | أَفَلَا | əfələ | istifham-inkar | Tənbeh sualı |
| 2 | يَنْظُرُونَ | yənzurun | nunun idğamı | Davamlı baxış |
| 3 | إِلَى الْإِبِلِ | iləl-ibil | lamın qalın-nazik keçidi | Dəvə qavrayışı |
| 4 | كَيْفَ خُلِقَتْ | kəyfə xuliqət | qalın “qaf”, gizli əks-səs | Yaradılış sualı |
“Ğaşiyə” surəsinin 17-ci ayəsi gözlə görülən bir varlıqla – dəvə ilə – metafizik qərar verən qəlbin dialoqunu təşkil edir. Oxunuş öncə səs harmoniyası ilə zehini oyadır, sonra biologiyanın incə faktları ilə təfəkkür qapılarını genişləndirir, təcvid qaydaları vasitəsilə bədii memarlığa çevrilir. Ayədəki sual forması təkcə 7-ci əsr ərəbinə deyil, XXI əsr insanına da ünvanlanır: “Sən təbiət möcüzəsinə neçə dəqiqə baxıb keçirsən?” Qiraət məktəblərinin fonetik fərqləri dinləyici qulağında ayənin çoxrəngli akustik panoramasını yaradır, hafizlik strategiyası onu yaddaşa, psixoloji tədqiqlər isə emosional balans mərkəzinə köçürür. İbadət məkanında ayə resurs qənaətinə dair ekoloji mesajı, şəxsi dua anında var-yox sualları gündəmə gətirir. Təhsil prosesində vizual və laborator təcrübələrlə gənc şüura elm-iman sintezini çatdırır. Təfsir konfranslarında ontologiya və teleologiya debatını qızışdıraraq akademik cəbhəyə dərin suallar yönəldir. Bütün bu qatlar göstərir ki, bircə ayə – cəmi dörd söz bloqu – insan düşüncəsinin mühəndislik, biologiya, dilşünaslıq, psixologiya və teologiya sahələrini birləşdirən möhtəşəm körpüdür. Oxunuş nə qədər ustalıqla icra olunarsa, körpünün üstündən keçərkən alınan mənəvi zövq də o qədər dərinləşir; səs titrəyişləri qulağa deyil, qəlbə toxunur və baxışımızı səhranın nəhəng sakinindən kainatın ucsuz-bucaqsız Yaradıcısına yönəldir.
Ən Çox Verilən Suallar
Ayənin orijinal ərəb mətnində belə oxunur: أَفَلَا يَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ. Azərbaycan dilinə tərcüməsi: “Məgər dəvəyə baxmırlar ki, necə yaradılıb?”. Qısa struktura malik olsa da, həm sual, həm xəbərdarlıq, həm də elmi qərinə yükü daşıyır.
Ayədə nunun idğamı (“yənzurun”), lam-ın qalın-nazik çaları (“iləl”) və qalın “qaf”ın (xuliqət) diqqət cəlb edən təcvid nüansları önə çıxır. Həmçinin, “əfələ” başlanğıcında sual intonasiyası uzadılmış “fə” ilə oxunur. Bu qaydalar ayənin musiqiliyini və mənəvi təsirini artırır.
Dəvə səhrada yaşayan ərəblər üçün həm iqtisadi, həm ekoloji baxımdan həyati önəm daşıyırdı. Onun suya qənaət mexanizmi, ağır yükləri daşıma qabiliyyəti və ekstremal şəraitə uyğunlaşması diqqəti yaradılış möcüzəsinə yönəltmək üçün ideal nümunə idi. Ayə, real tanış obyekt üzərindən ilahi qüdrəti təfəkkürə təqdim edir.
Hafizlikdə ayə dörd blok şəklində parçalanıb təkrarlanır: “Əfəla”, “yənzurun”, “iləl-ibil”, “kəyfə xuliqət”. Alliterasiya və assonans mnemonik dayaqlar yaradır. Bloklar beşik kimi yırğalanan ritmlə təkrarlanır və adətən beşlik dövrə üsulu ilə 20 dəfə oxunur.
Ayənin melodik oxunuşu alfa-beyin dalğalarını stimullaşdırır, bu da stress hormonu kortizolun azalmasına səbəb olur. Dəvənin sakit obrazı vizual meditativ təsir yaradır, insan öz qayğılarının miqyasını kainatın möcüzələri fonunda yenidən qiymətləndirir. Bu proses daxili balansı artırır.
Bioloq və ekoloqlar dəvənin su balansı, termorequlasiya və respirator mexanizmlərini ayənin “kəyfə” sualına cavab kimi araşdırırlar. Geoloqlar “göy sütunsuzdur” ayələri ilə birlikdə bu mətnləri cazibə qüvvəsi nəzəriyyəsinə teleoloji paralel kimi dəyərləndirirlər. Elm və iman arasındakı dialoq bu ayənin ətrafındakı müzakirələrdə genişlənir.
Müəllimlər əvvəlcə dəvə oyuncağı və ya şəkli göstərərək “nəzər” (baxmaq) felini izah edir, sonra “xəlq” (yaratmaq) kökünü təqdim edir. Əyani vasitə və sadə leksik izahlar uşaqlarda həm dil, həm mövzu marağı oyadır. Daha sonra təbiət gəzintisi təşkil edilərək real heyvan müşahidəsi aparılır.
Peyğəmbərin sünnəsinə əsasən, Cümə namazı və iki böyük bayram namazının ilk rəkətində “Ğaşiyə” surəsi oxunur; beləliklə, 17-ci ayə də məscid atmosferində tez-tez səslənir. İmamlar əlavə olaraq gecə nafilə namazlarında da surəni oxuyaraq meditativ təsirini vurğulayırlar.
Ayədə dəvənin resurs qənaətçiliyi insanı sərvət israfından çəkindirir. Su çatışmazlığı dövründə dəvənin təbii adaptasiyası nümunə göstərilərək ekoloji şüurun artırılması təlqin edilir. Beləcə, ayə günümüzdə ekoloji məsuliyyət üçün də motivasiya mənbəyinə çevrilir.
Hafs qiraətində “yənzurun” sözü nunun idğamı ilə daha axıcı səslənir, Vərş riayətində isə “kəyfə” kəlməsi bir qədər uzun tələffüz olunur. Şötubi ənənəsində “xuliqət” sözünün qalın “qaf”ı daha kəskin vurğulanır. Fərqlər minimal olsa da, akustik rəngarənglik yaradır və dinləyici zövqünü zənginləşdirir.
