Peyvəndlər insan sağlamlığının qorunmasında və yoluxucu xəstəliklərin qarşısının alınmasında müasir tibbin ən böyük nailiyyətlərindən biri sayılır. Tibb elminin sürətli inkişafı nəticəsində bir çox təhlükəli infeksiya və epidemiyalar tarixə qarışıb, əhalinin uzunömürlülüyü və həyat keyfiyyəti yüksəlib. Gdt peyvəndi də bu nailiyyətlər arasında xüsusi yer tutur. Xüsusilə uşaqlar və gənclər arasında profilaktik tədbir kimi geniş tətbiq edilən Gdt peyvəndi, difteriya, tetanus və göyöskürək kimi ağır xəstəliklərdən etibarlı müdafiə təmin edir. Bu peyvəndin istifadəsi və tətbiq qaydaları yalnız tibbi deyil, həm də ictimai əhəmiyyət daşıyır. Əhalinin sağlamlığı, epidemiyaların qarşısının alınması və cəmiyyətin müdafiə qabiliyyəti baxımından Gdt peyvəndinin rolu danılmazdır.
Gdt peyvəndinin tərkibi və funksiyası
Gdt peyvəndi üç əsas infeksiyaya qarşı qoruyucu immunitet yaradır: difteriya, göyöskürək (pertussis) və tetanus. Tərkibində inaktivləşdirilmiş (zərərsizləşdirilmiş) difteriya və tetanus toksinləri, həmçinin göyöskürək bakteriyasının hissəcikləri yer alır. Bu komponentlər insan orqanizminə yeridildikdə, immun sistemi həmin xəstəliklərə qarşı spesifik anticisimlər yaradır və gələcəkdə real infeksiya ilə qarşılaşdıqda onu tez və effektiv neytrallaşdırır. Gdt peyvəndi bədənə canlı virus və ya bakterioloji infeksiya daxil etmədən, yalnız qoruyucu reaksiya formalaşdırır. Beləliklə, peyvənd olunan şəxslər həmin infeksiyalara yoluxarsa, ağırlaşma və ölüm riski minimal olur.
Gdt peyvəndinin tarixi və inkişafı
Difteriya, göyöskürək və tetanus XIX əsrin sonlarından XX əsrin əvvəllərinə qədər Avropada və dünyada geniş yayılmış, minlərlə insanın ölümünə səbəb olmuş xəstəliklər sırasında idi. 1940-cı illərdə bu infeksiyalara qarşı birgə peyvənd hazırlanıb və kütləvi immunizasiya proqramlarının əsas hissəsinə çevrilib. Zamanla peyvəndin tərkibi və texnologiyası təkmilləşib, təhlükəsizliyi və təsirliliyi artırılıb. Hazırda Gdt peyvəndi Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) tövsiyəsi ilə bütün ölkələrin peyvənd cədvəllərinə daxil edilib və ildə milyonlarla uşaq bu xəstəliklərdən qorunur.
Gdt peyvəndinin tətbiqi və vaxt cədvəli
Peyvəndin tətbiqi xüsusi milli immunizasiya proqramları və peyvənd cədvəllərinə əsasən həyata keçirilir. Adətən Gdt peyvəndi uşaqlara 2, 4, 6 və 18 aylıq dövrlərdə, əlavə olaraq 4-6 yaşda və yeniyetməlik dövründə gücləndirici (revaksinasiya) şəklində vurulur. Bəzi ölkələrdə böyüklərə də tetanus və difteriyaya qarşı mütəmadi dozalar tövsiyə olunur. Hamilə qadınlar üçün də göyöskürəkdən qoruma məqsədilə Gdt peyvəndi vacib sayılır. Peyvəndin vaxtında və tam kursla aparılması əhali arasında “kütləvi immunitet” yaradır və xəstəliklərin yayılmasının qarşısını alır.
Gdt peyvəndinin tətbiqi mərhələləri aşağıdakı kimidir:
- Peyvəndin hazırlanması və iqlimə uyğunlaşdırılması
- Müayinədən keçən şəxsin sağlamlıq vəziyyətinin yoxlanılması
- Peyvəndin iynə şəklində vurulması (əksər hallarda çiyin nahiyəsinə)
- 20-30 dəqiqə müşahidə (allergik və ya digər reaksiyaların qarşısını almaq üçün)
- Revaksinasiya və növbəti peyvənd dozasının təqvimə uyğun aparılması
Gdt peyvəndinin effektivliyi və təhlükəsizliyi
Tibbi tədqiqatlar göstərir ki, Gdt peyvəndi düzgün tətbiq olunduqda difteriya, tetanus və göyöskürəyə qarşı 90-99% qoruyuculuq təmin edir. Bu, milyonlarla insanın həyatını xilas edib, xəstəliklərin yayılmasını əhəmiyyətli dərəcədə azaldıb. Peyvəndin ən çox rast gəlinən yan təsirləri qızartı, şişkinlik, yüngül temperatur, halsızlıq kimi keçici reaksiyalardır. Ciddi yan təsirlər çox nadir hallarda baş verir və adətən həkim nəzarəti altında tezliklə aradan qalxır. Peyvəndin təhlükəsizliyi bütün dünya üzrə davamlı olaraq monitorinq edilir və ÜST, Səhiyyə Nazirlikləri tərəfindən təsdiqlənmiş protokollara əsasən istifadə olunur.
Gdt peyvəndinin əhəmiyyəti və ictimai rolu
Peyvəndin tətbiqi yalnız fərdi sağlamlıq üçün deyil, cəmiyyətin ümumi rifahı və epidemioloji sabitliyi üçün də vacibdir. Gdt peyvəndi vasitəsilə əhali arasında infeksiya “zənciri” qırılır, risk qrupları və peyvənd ala bilməyən şəxslər də dolayı yolla qorunmuş olur. Bu, immunizasiyanın sosial məsuliyyət və ictimai həmrəylik aspektini ön plana çıxarır. Xüsusilə körpələr, yaşlılar və xroniki xəstəlikləri olan şəxslər üçün kütləvi peyvəndlənmə həyati əhəmiyyət daşıyır.
Gdt peyvəndinə dair miflər və səhv təsəvvürlər
Peyvəndlərlə bağlı bir sıra miflər və yanlış inanclar mövcuddur. Bəzi insanlar Gdt peyvəndinin autizmə, xroniki xəstəliklərə və ya sonsuzluğa səbəb olmasından ehtiyat edir. Elm sübut edir ki, bu iddiaların heç bir elmi əsası yoxdur və peyvəndin effektivliyi dəfələrlə təsdiqlənib. Əksinə, peyvənddən imtina ciddi fəsadlara, yoluxucu xəstəliklərin yenidən yayılmasına və ölüm hallarının artmasına gətirib çıxara bilər.
Gdt peyvəndinin Azərbaycan səhiyyə sistemində yeri
Azərbaycanda Səhiyyə Nazirliyinin və ÜST-nin birgə proqramları çərçivəsində Gdt peyvəndi doğumdan sonra hər bir uşağa pulsuz şəkildə tətbiq edilir. Rayon və şəhər poliklinikalarında, uşaq xəstəxanalarında və hamilə qadınlar üçün nəzərdə tutulan klinikalarda Gdt peyvəndi peşəkar tibbi personal tərəfindən həyata keçirilir. Əhali arasında maarifləndirmə işləri aparılır, valideynlər peyvəndin vacibliyi barədə məlumatlandırılır və qeydlər xüsusi peyvənd pasportlarında aparılır.
Aşağıdakı cədvəldə Gdt peyvəndinin qoruduğu əsas xəstəliklər və əlamətləri təqdim olunur:
| Xəstəlik | Əlamətləri və riskləri | Peyvəndin rolu |
|---|---|---|
| Difteriya | Boğazda ağrı, boğulma, toxin ifrazı, ölüm riski | Ölüm riskini əhəmiyyətli azaldır, yayılmanı qarşısını alır |
| Tetanus | Əzələlərdə qıcolma, tənəffüs çətinliyi, iflic, ölüm | Tam immunitet yaradır, xəstəliyin yayılmasını bloklayır |
| Göyöskürək | Uşaqlarda ağır öskürək, pnevmoniya, asfiksiya, ölüm | Xüsusilə körpələri qoruyur, ağırlaşmaları azaldır |
Gdt peyvəndinin gələcəyi və yeniliklər
Elmi-texniki inkişaf peyvənd texnologiyasını da daim təkmilləşdirir. Hazırda daha az yan təsirli, gücləndirilmiş və kombinə edilmiş peyvəndlər hazırlanır. Gen mühəndisliyi və molekulyar biologiya sahəsində yeniliklər Gdt peyvəndinin təhlükəsizliyini və qoruyuculuğunu artırır. Eyni zamanda, vaksinasiya proqramlarının rəqəmsallaşdırılması, peyvənd pasportlarının elektronlaşdırılması və informasiya sistemləri vasitəsilə əhatə dairəsinin artırılması planlaşdırılır.
Gdt peyvəndi cəmiyyətin sağlam gələcəyi üçün vacib immunoprofilaktika vasitəsidir. Onun tətbiqi fərdi və ictimai səviyyədə təhlükəli infeksiyaların qarşısını alır, əhalinin rifahını və gələcək nəsillərin sağlamlığını təmin edir. Hər bir valideyn, tibbi işçi və vətəndaş Gdt peyvəndinin əhəmiyyətini və zəruriliyini dərk etməli, peyvəndləmə prosesində fəal iştirak etməlidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Gdt peyvəndi difteriya, göyöskürək və tetanus kimi üç ağır xəstəlikdən etibarlı qoruma təmin edir, uşaqlarda və böyüklərdə ağırlaşma və ölüm riskini minimuma endirir.
Peyvəndin tərkibində inaktivləşdirilmiş difteriya və tetanus toksinləri, eləcə də göyöskürək bakteriyasının hissəcikləri yer alır; canlı virus və ya xəstəlik törədicisi yoxdur.
Adətən 2, 4, 6 və 18 aylıq dövrdə, sonra 4–6 yaşda və yeniyetməlikdə revaksinasiya şəklində vurulur. Hər ölkənin peyvənd cədvəli fərqli ola bilər.
Bu peyvənd uşaqları boğulma, qıcolma, pnevmoniya, iflic və infeksiya səbəbindən ölüm kimi ağırlaşmalardan qoruyur.
Ən çox rast gəlinən yan təsirlər qızartı, şişkinlik, yüngül temperatur və halsızlıqdır. Ciddi yan təsirlər nadir hallarda baş verir və həkim nəzarətində tez aradan qalxır.
Bəli, xüsusilə tetanus və difteriyaya qarşı böyüklərə müəyyən aralıqlarla əlavə dozalar tövsiyə olunur, hamilə qadınlara da tətbiq oluna bilər.
Peyvəndsiz şəxslər difteriya, tetanus və göyöskürəyə yoluxarsa, ağırlaşma və ölüm ehtimalı yüksəkdir. Kütləvi peyvənd sayəsində xəstəliklər xeyli azalır.
Azərbaycan Səhiyyə Nazirliyi tərəfindən bütün uşaqlara pulsuz, dövlət və özəl tibb müəssisələrində, klinikalarda peşəkar həkim nəzarətində vurulur.
Peyvənddən sonra uşaq bir neçə saat müşahidə olunmalı, yüksək temperatur və ya allergik reaksiya olarsa, dərhal həkimə müraciət edilməlidir.
Yeni texnologiyalar, gen mühəndisliyi və kombinə edilmiş vaksinlər sayəsində peyvəndin təhlükəsizliyi və təsirliliyi davamlı olaraq artırılır.
