Gəc sözü Azərbaycan dilinin tarixi və lüğəvi zənginliyində özünəməxsus yer tutur və ənənəvi məişət, sənətkarlıq, memarlıq, hətta müasir inşaat sahəsində geniş istifadə olunan anlayışlardan biridir. Bu termin yüzillərdir ki, Azərbaycan məkanında həm kənd təsərrüfatında, həm də memarlıqda və sənətkarlıqda öz izini buraxıb. Gəc sadəcə bir tikinti materialı deyil, həm də tarixi-mədəni irs, ənənəvi ustalıq nümunəsi, xalq sənətinin və təbii sərvətlərin bir növ simvoludur. Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində gəc düzəltmək, onunla memarlıq elementləri və bəzəklər yaratmaq xüsusi ustalıq və zəngin təcrübə tələb edir. Bu baxımdan, gəc anlayışının dərin mənası, tarixi inkişafı, hazırlanma texnologiyası, məişətdə və incəsənətdə tətbiqi, ekoloji xüsusiyyətləri və müasir dövrdəki rolu barədə geniş məlumat əldə etmək vacibdir.
Gəc anlayışının izahı və mənşəyi
Gəc təbii mənşəli, əsas komponenti gips olan, xüsusi emal prosesindən keçirilərək məişət və sənayedə istifadə olunan materialdır. Onun adının etimologiyası türk dillərinə, bəzən də ərəb və fars mənşəli sözlərə bağlansa da, Azərbaycan məişətində “gəc” forması daha qədimdən işlədilir. Gəc sözünün leksik mənası – təbii gips daşı və ya tozu, sudan keçirildikdə plastik hala gələn, sonra isə bərkiyən ağ rəngli material kimi izah olunur. Gəc həm təbii, həm də süni üsullarla əldə oluna bilər. Azərbaycanın bir çox ərazisində gips filizləri mövcuddur və onların mədən şəklində çıxarılması, xüsusi emaldan keçirilməsi ilə təmiz gəc alınır.
Gəcin əldə olunma üsulları və texnoloji mərhələləri
Gəcin hazırlanması bir neçə əsas mərhələdən ibarətdir. İlk növbədə, təbii gips filizi mədənlərdən çıxarılır. Sonra bu filiz iri daşlardan ayrılır, xırdalanır və xüsusi sobada yüksək temperaturda qızdırılır. Gips filizi bu prosesdə tərkibində olan suyun bir hissəsini itirir və toz halına gəlir. Belə tozun üzərinə az miqdarda su əlavə edildikdə plastik, yumuşaq kütlə alınır, bu kütlə bir müddət sonra bərkiyərək istənilən forma və ölçüdə möhkəm, ağ və zərif materiala çevrilir. Müasir dövrdə gəcin texnoloji emalı üçün müxtəlif kimyəvi qatqılar, rəngləndiricilər və gücləndiricilər də istifadə olunur.
Bu prosesi belə hissələrə bölmək mümkündür:
- Gips filizinin çıxarılması və xırdalanması
- Yüksək temperaturda (adətən 120–180°C) qızdırılması
- Toz halına gətirilməsi
- Su ilə qarışdırılıb lazımi plastikliyə gətirilməsi
- Kalıplara tökülməsi və ya əl ilə forma verilməsi
- Tam bərkiməsi və istifadəyə hazır vəziyyətə gətirilməsi
Gəcin tarixi və mədəni rolu
Gəc Azərbaycan memarlığında və xalq sənətində qədimdən bəri istifadə olunur. Tarixi mənbələr göstərir ki, Şirvanşahlar sarayı, Şəki Xan Sarayı, Gəncə, Naxçıvan və digər bölgələrdəki tarixi tikililərin divar bəzəkləri, stalaktitli tavanları, pəncərə çərçivələri və ornamental detalları məhz gəc vasitəsilə hazırlanıb. Gəc həm dekorativ bəzək, həm də qoruyucu örtük funksiyası daşıyırdı. Memar və ustalar gəci müxtəlif bitki və heyvan motivləri, ərəb əlifbası ilə yazılar, dini və dünyəvi ornamentlərlə zənginləşdirirdilər. Gəc bəzəkləri bir tərəfdən estetik, digər tərəfdən isə funksional element kimi bina memarlığında unikal rol oynayıb.
Gəcin əsas fiziki və kimyəvi xüsusiyyətləri
Gəc öz kimyəvi tərkibinə görə əsasən kalsium sulfat (CaSO4·2H2O) əsasında formalaşır. Onun mühüm xüsusiyyəti – su ilə qarışdıqda plastik, işləmək üçün əlverişli kütlə əmələ gətirməsi və havada bərkiyərək sərt və davamlı hala gəlməsidir. Gəcin bərkimə prosesi ekzotermik (istilik ayrılması ilə) gedir. Bu prosesin sürəti istifadə olunan suyun miqdarı, qatqılar və hava temperaturundan asılıdır. Gəc kimyəvi cəhətdən neytral, bioloji zərərsiz, antibakterial xüsusiyyətə malikdir. Buna görə də tibb və əczaçılıq sənayesində də tətbiq olunur.
Gəcin memarlıqda və tikintidə tətbiqi
Gəc tikinti və memarlıqda çoxfunksiyalı material kimi məşhurdur. Onun ən çox istifadə olunan sahələri bunlardır:
- Daxili divarların, tavanların, sütunların suvağı
- Dekorativ relyef və ornamentlərin hazırlanması
- Stalaktitli və stalagmitli tavan bəzəkləri
- Pəncərə və qapı üstlükləri
- Müxtəlif heykəl və maskaların yaradılması
- Tarixi binaların restavrasiyası və rekonstruksiyasında bərpa materialı
Aşağıdakı cədvəldə gəc tətbiq sahələrinin və üstünlüklərinin müqayisəsini görə bilərik:
| Tətbiq sahəsi | Üstünlükləri |
|---|---|
| Daxili suvaq | Sürətli quruma, hamar səth, ekoloji təmizlik |
| Dekorativ bəzək | Asan formalaşma, incə naxış imkanı |
| Restavrasiya | Tarixi memarlığa uyğunluq, elastiklik |
| Tibb və əczaçılıq | Antibakterial, qıcıqlandırıcı deyil |
Gəcin xalq sənətində və bədii təsvirlərdə rolu
Azərbaycan xalq sənətində gəc əsasən məscidlərin, saray və evlərin interyer bəzəklərində, divar ornamentlərində, tavan naxışlarında, hətta musiqi alətlərinin və zərgərlik məmulatlarının bəzəyində də istifadə olunub. Gəcdən hazırlanan incə naxışlar və relyeflər həm zərif estetika, həm də milli mədəni dəyərlərin daşıyıcısıdır. Bədii təsvirlərdə gəc güclü simvolik məna daşıyır – təmizlik, saflıq, davamlılıq və tarixi irsin qorunması.
Müasir dövrdə gəc istehsalı və innovasiyalar
Müasir inşaat sənayesində gəc müxtəlif formullarda və qatqılarla təkmilləşdirilərək istifadə olunur. Hazır gips əsaslı quruluş elementləri, gəc panellər, dekorativ plitələr, yüngül beton və tibbi gips bintləri istehsal olunur. Yeni texnologiyalar gəcin möhkəmliyini, elastikliyini və yanğına davamlılığını artırıb. Ekoloji cəhətdən təmiz və təkrar emal oluna bilən material kimi gəc “yaşıl tikinti” konsepsiyasında da əvəzolunmazdır.
Gəcin ekoloji və iqtisadi əhəmiyyəti
Gəc təbii ehtiyat olmaqla yanaşı, ekoloji təmiz, zərərsiz və təkrar emala uyğun materialdır. Onun istehsalı zamanı az enerji sərf olunur, atmosferə zərərli tullantı minimumdur. Gəc istehsalı və satışı yerli iqtisadiyyata əlavə gəlir gətirir, yeni iş yerləri açır, regional inkişaf üçün vacib amillərdən biri kimi çıxış edir.
Gəc Azərbaycan xalqının memarlıq və məişət mədəniyyətində dərin köklərə malik olan, təbiətin və insan əməyinin birləşdiyi, həm praktiki, həm də bədii dəyəri olan materialdır. Onun müxtəlif sahələrdə tətbiqi, ekoloji üstünlükləri və müasir dövrdə yenidən aktuallıq qazanması milli irsimizin yaşamasına və inkişafına xidmət edir.
Ən Çox Verilən Suallar
Gəc əsasən təbii gips filizindən əldə edilən, su ilə qarışdırıldıqda plastik hala gələn, sonra isə bərkiyərək sərt və ağ rəngli tikinti və bəzək materialıdır.
Gəc əsasən memarlıqda, daxili divar və tavanların suvağında, dekorativ bəzək işlərində, restavrasiya və tibbi məqsədlərlə geniş istifadə olunur.
Gəc hazırlanarkən gips filizi mədənlərdən çıxarılır, xırdalanır, yüksək temperaturda qızdırılır, toz halına gətirilir, su ilə qarışdırılıb kalıplara tökülür və tam bərkiyir.
Gəc kalsium sulfat əsaslı, su ilə qarışdıqda plastik hala gələn və bərkidikdə sərt, davamlı, bioloji zərərsiz, antibakterial xüsusiyyətə malik materialdır.
Tarixi Azərbaycan memarlığında gəc saray və məscidlərin tavan, divar, sütun və pəncərə bəzəklərində, ornamental detallarda, stalaktit və stalagmitlərdə geniş tətbiq olunub.
Hazır gips əsaslı suvaq materialları, dekorativ plitələr, panellər, tibbi gips bintləri və yüngül beton kimi formullarda gəcin müxtəlif növləri istifadə edilir.
Bəli, gəc ekoloji təmiz, təbii və təkrar emal oluna bilən materialdır, istehsalı zamanı ətraf mühitə zərərli təsiri çox azdır.
Gəc tez quruyur, hamar və estetik səth yaradır, asan formalaşır, elastik və yüngül olduğu üçün dekorativ və memarlıq işlərində geniş tətbiq tapır.
Gəcdən hazırlanan naxışlar, relyeflər və ornamentlər Azərbaycan xalq sənətinin ən incə nümunələrində – evlərin, məscidlərin, sarayların interyerində xüsusi yer tutur.
Gəc istehsalı yerli iqtisadiyyata gəlir, yeni iş yerləri, regionda sənaye və tikinti sektorunun inkişafına təkan verir, ekoloji və iqtisadi üstünlükləri ilə seçilir.
