Azərbaycan türkcəsində min illər boyu təbəddülat keçirmiş leksik qatın rəngarəng nümunələrindən biri də “gəda” sözüdür. Küp kimi yarpaq dillərin, yəni şivələrin qat-qat toxunduğu bu kəlmə eyni anda sosial status göstəricisi, həm də emosional münasibət rəmzidir. Xalq danışığında onu eşidəndə bəzən kasıbçılıq iztirabını, bəzən də mərhəmət çağırışını duyuruq. “Gəda”nı dilçilik baxımından araşdıranda orta türk tayfalarının sosial təbəqələşmə sisteminə, odur ki, qədim tayfa–el strukturuna qədər uzanan izlər ortaya çıxır. Sözün istər şifahi ədəbiyyatda, istərsə də tarixi sənədlərdə işlənməsi, ictimai münasibətlər haqqında dolğun təsəvvür yaradır: feodal cəmiyyətlərdə o, qazancını ağır zəhmətlə çıxaran asılı kəndli, qapıqulu və ya nökər mənasında işlədilib. Məhəbbət folklorunda isə “gəda” müraciət forması olaraq “canım”, “yarım” yüklü səmimilik qatını ifadə edir. Bu semantik ikiqatlıq, yəni həm sosial zəif status, həm də hissi yaxınlıq çaları kəlməni istisna hadisəyə çevirir: o, həm aşağılanma, həm də şəfqət aləti kimi məna qazana bilir. Şəhər dialektlərində söz bəzən “gedə” fonetik variantında səslənir, lakin leksik nüvəsi dəyişmir. Yazılı ədəbiyyatda xüsusən realist nəsr dövründə “gəda” məişət səhnələrinin mərkəzində, kiçik adam həyatı qəhrəmanının üzərində dayanan etiketdir. Ancaq sovet dövrünün rəsmi nitqində sözün işlənməsi azalıb, çünki proletar bərabərliyi ideologiyası kastalaşdırıcı leksikanı arxa plana atmışdı. XXI əsrdə “gəda” daha çox atalar sözündə, aşıq poeziyasında və şəhərslangın yumor qatında dirçəlir. Deməli, bu kəlmə dildə təkcə tarixi iz qoymur, həm də xalq düşüncəsinin sosial yanardıcısı kimi mövcudluğunu qoruyur.
Etimologiyası
“Gəda”nın ilkin kökü orta türk dillərindəki “qat” və “qada” komponentləri ilə əlaqələndirilir, bu formalar “sığnaq”, “qorunan yer” mənası daşıyıb. Leksik transformasiya prosesində sosial mənalandırma baş verib: himayə altına sığınan şəxs sonradan “möhtac, ehtiyac içində olan” anlamını qazanıb.İran dilləri kontekstində isə “gadā” (گدا) sözünün fars dilində “dilənçi” mənasını daşıdığı məlumdur, bu da qıpçaq–fars dillərarası söz ötürülməsini ehtimal etməyə imkan verir.
İşgüzar sənədlərdə XIII–XIV əsrlərdən başlayaraq Aran-Şirvan bölgəsində “gedā” yazılı forması rastlanır; Burada söz “yersiz-yurtsuz əkinçi” hüquqi statusuna işarə edir. Daha sonra Anadolu türkcəsinə də daxil olub, xüsusən Dədə Qorqud boylarında formasını qoruyub: “gədā kimi qapı qabağında gəzmək” ifadəsi sosial sığınma statusunu vurğulayır.
Tarixi mənbələrdə “gəda”
Orta əsr vergitutma dəftərlərində “gəda” adı ilə qeydiyyata alınmış kəndlilər mülki hüquq baxımından malik-hümayun torpaqlarında işləyən asılı təbəqə sayılırdı. Onlar torpaq sahibinə natural xərac ödəyir, eyni zamanda hərbi səfərə ərzaq aparmaqla yük daşıyırdılar.Qızıl Orda dövrü salnamələrində “gəda ordusu” ifadəsi qeyd olunur, bu sıraya maddi təminatı zəif, lakin döyüşkən köçəri dəstələr daxildir; o dövrdə sosial-ehtiyac kriteriyası hərbi icbari xidmətlə qarışaraq yeni mənalandırma yaratmışdı.
XVI əsr Səfəvi arxivlərində “gəda keçidi” adlanan qanun maddəsi mövcuddur. Buraya tətbiq olunan güzəştlə ehtiyaclı ailələrdən hərbi bac alınmaz, yalnız təmir işlərində əmək xidməti tələb edilərdi. Beləliklə, kəlmə eyni zamanda dövlət müdafiə sistemində sosial amortizator rolunu oynayıb.
Dialektal formalar və fonetik variasiyalar
Azərbaycan dialektologiyasına görə sözün altı müxtəlif tələffüz forması qeydə alınıb: gəda, gedə, qeda, gada, gadağ, gədə. Qafqazdakı rus köçkünlər arasında “gedaj” variantı ilə rastlaşmaq olur. Bu fonetik dəyişmə qonşu qrupların fonoloji sisteminin təsiri ilə yaranıb.Qazax–Borçalı şivəsində “gedə” kimi çəkilir və daha çox gənc oğlan anlamı ilə yüklənir: “Ay gedə, bəri bax”. Lənkəran ləhcəsində revan vurğusuna görə “gədə” forması işlənir, burada da məna “kasıb adam” tipik semantikası ilə qalıb.
Tovuz, Gədəbəy dağ şivələrində səsləyiş “gədağ” kimidir, sözün sonundakı -ğ fonetik olaraq hecanı uzadır, hissi ağrını vurğulayır: “Gədağ, dur ayağa!”. Bu variant yarandığı relyef ərazidə uzun, nəfəs tələb edən vokal mühiti ilə izah edilir.
Mədəni və sosial kontekst
Köçəri həyat tərzində “gəda” ləqəbi evsiz gənc çobanı bildirir, sosial sığorta sistemi rolunu ailə başçısının himayəsi oynayırdı. Ona verilən pay “yəmin qutu” adlanar, çadır toplandıqda ən son “gəda” yerini dəyişirdi.İslam təsəvvüf poeziyasında “gəda” adam-tanrı münasibətində “ruhi fəqir” anlamını alır. Nəsimi “gəda fətləri” bəndində özünü İlahi eşq yolunda yoxsul və aciz elan edərək təslim ruhiyyəsini ifadə edir. Bu konteksdə söz maddi yox, metafizik ehtiyac təsvir edir.
Ədəbi nümunələrdə işlənməsi
Mirzə Cəlilin “Ölülər” pyesində “gəda” sözü satirik çalar alır: ölü könüllü xahlayıcılar kütləsi cəmiyyətin passiv sosial sinfinə ironik eyhamdır. Realist təcrübi ədəbiyyatda “gəda” obrazı repressiv köhnə qaydaları tənqid üçün istifadə edilib.İstiqlal dövrü poeziyasında Cabbarlı “Gədamın marşı” şeirində həmin sözlə proletar romantikasını gücləndirdi: “Gədanın da günü doğar”. Burada kəlmə sinfi qurtuluş metaforasına çevrilir, dilənçi dövləti fəal qurucuya transformasiya edir.
Nitqin məhsullu sahələrində işlənməsi
Mətbəx leksikonunda “gəda əriştə” ifadəsi ucuz, sadə xəmir yeməyini bildirir. Köhnə Bakı bazarında ildə bir dəfə mərhumun xatirəsinə bişən “gəda plovu” xeyriyyə məqsədli ehsan hesab edilirdi.Xalq təbabətində “gəda yarası” termini izafi zəiflikdən yaranan dəri yarasını təsvir edir; belə yaraya bal–mum məhlulu tökülür, yarımbaş sarğısı bağlanırdı. Bu semantika sübut edir ki, kəlmə tibbi-gündəlik söz bazasına da sirayət edib.
Sinonimlər və antonimlər
Sinonim müstəvidə “fakir”, “faqir”, “yoxsul”, “kasıb”, “möhtac”, “külbaş”, “nökər” sözləri “gəda”nın mənəvi və maddi ölçülərini əhatə edir. Leksik dərin zona sinonimləri isə “fələstin”, “təlxək” kimi yumoristik çalarda peyda olur.Antonim qatında “dövlətli”, “ziyalı”, “bəyzadə”, “sərbəst” sözləri dayanır. Bu qarşıdurma kəlməni cəmiyyətin status pilləli sistemində lokallaşdırır, sosial müstəvidə identifikasiya balizini təmin edir.
Müasir dildə meyillər
Şəhər argosunda “gəda” sözünü gənclər “bivaxta nemaqlı” tipli ifadələrdə ironiya ilə işlədirlər: “Gəda kimisən, niyə bu qədər yorğun görünürsən?”. Bu, semantik zəifliyin komik kontekstə keçirilməsidir.Kütləvi informasiya vasitələrində söz daha çox retro motivli başlıqlarda, yaxud da sosial dram süjetlərində “Gədanın hayqırtısı” kimi cazibədar fraza kimi çıxış edir. Leksik yeniləmə sürəti yavaş olsa da, “gəda” sözünün canlılığını saxlama qabiliyyəti yüksəkdir.
| Tarixi dövrlər üzrə “gəda” sözünün əsas məna qatları | Sosial status | Ədəbiyyat nümunəsi |
|---|---|---|
| Orta əsrlər | Asılı kəndçi | Dədə Qorqud boyları |
| Xanlıqlar dövrü | Dilənçi, qapıqulu | “Təhmasibnamə” salnaməsi |
| XIX əsr | Evin yoxsul işçisi | Molla Vəli Vidadi divanı |
| Sovet dövrü | Sinfi sətiraltı simvol | Mirzə Cəlilin nəsri |
| Müasir çağ | İronik müraciət, mülayim təhqir | Şəhərslang, sosial şəbəkə |
Gəda sözü Azərbaycan türkcəsinin sosial-tarixi pasportundakı möhürlərdən biridir; yüzillər boyu dəyişən dövlət, ideologiya və mədəniyyət kəsimləri bu mühürü silməyə çalışsa da, o, dilin dərin qatında izini saxlayıb. Əvvəlcə təhkimli kəndlinin hüquqi statusunu ifadə edən kəlmə, zamana uyğunlaşaraq mərhəmət, sevgi, çarəsizlik, ironiya, hətta şənlik çalarlarına bürünüb. Köçəri oba həyatındakı “gəda çoban”, medrese ədəbiyyatındakı “gəda talibi”, realist dramdakı “gəda qardaş” obrazları cəmiyyətdəki nərdivanın müxtəlif pillələrini simvolizə edir. Bir kəlmənin bu qədər çoxsəsliliyinin arxasında xalqın sosial təbəqələşmə tarixçəsi, dəyərlər sistemi və psixoloji dünyagörüşü dayanır. Söz zənginliyi yalnız etimologiya ilə yox, eyni zamanda kulturoloji yüklə ölçülür; burada “gəda”nı zəngin edən də məhz tarixi hadisələr, düzgünlüklə təkrarlanmış folklor formulları, kütləvi şüurda dolaşan instinktiv mənalar sintezidir. Yeni nəsillər city-slangda bu kəlməni işlətdikdə belə köhnə semantik enerji yenidən canlanır, çünki sözün daxili ritmi xalq hafizəsində sabit qalır. “Gəda” bizim leksik coğrafiyamızda həm sosial sini, həm də poetik musiqini saxlayan nadir nümunədir və ehtimal ki, gələcəkdə də dilin öz-özünü bərpa mexanizmində yaşama zəmanəti qazanacaq.
Ən Çox Verilən Suallar
Ən geniş yayılmış mənası maddi çətinlik içində olan, kiminsə himayəsinə möhtac şəxsdir. Tarixi mənbələrdə dilənçi, nökər və ya kasıb nökər tipli asılı kəndli mənasında işlənib. Xalq danışığında isə bəzən sentimental, sevgi dolu müraciət forması qazanır.
Əsas ehtimal orta türk dillərindəki “qat/qada” kökü ilə bağlıdır. İran dillərindəki “gadā” (farsca dilənçi) forması da filoloji əlaqəni göstərir. Qafqaz alban dilinə dair mübahisəli, lakin hələ sübutsuz izah variantları da var.
Şimal-qərb ləhcələrində “gedə”, Lənkəran zonasında “gədə”, Tovuz-Gədəbəydə “gədağ”, bəzi rus köçkün kəndlərində isə “gedaj” kimi səslənir. Fonetik fərqlər səs harmonikasına və qonşu dillərin təsirinə uyğun yaranıb.
Aşıq ədəbiyyatında sevgiliyə təvazökar müraciət kimi “gəda” deyilir, burada maddi yoxsulluq yox, eşq qarşısında təslim olma vurğulanır. Məsələn, “Gəda düşdüm qapına, yar” misrasında sevginin hüdudsuzluğu göstərilir.
Rəsmi sovet terminologiyasında sinfi bərabərliyi vurğulamaq üçün əski sosial leksika arxa plana çəkilsə də, bədii nəsr və şifahi danışıqda “gəda” yaşayırdı. Mirzə Cəlil və Cabbarlı əsərlərində satirik, simvolik yüklə istifadə edilib.
Bu, çətin zaman yeməyi sayılan sadə xəmir xörəyi – suya salınmış nazik əriştə, bir az yağ və quru nanə qarışığıdır. Yoxsul ailələrin tez hazırladığı, enerjini təmin edən qənaətli rasionu təmsil edir.
“Fakir”, “faqir”, “kasıb”, “möhtac”, “yoxsul”, “külbaş” sinonim sahəsini təşkil edir. Fərq ondadır ki, “gəda” daha çox şəfqət, acıma və ya səmimi müraciət çəti toxuyur.
“Dövlətli”, “varlı”, “bəyzadə”, “ziyalı” antonim mövqedə durur. Kontekstə görə “serbestsiz” forması dialektal olaraq əks mənaya yaxın olur.
Şəhərslangda söz ironiya tonunda, bəzən yumor karikaturası kimi səslənir: “Ay gəda, yenə gecikdin!”. Burada maddi yoxsulluğa işarə az, emosional eyham çoxdur.
Folklor təbəqəsində, atalar sözlərində və şəhərslangda aktiv şəkildə qalması sözün canlılığını təmin edir. Rəqəmsal media vasitəsilə köhnə leksika yenidən populyarlaşdığı üçün “gəda”nın yox olmaq ehtimalı aşağıdır.
