Talış dağlarının cənub ətəklərində, dumanlı meşələrin və dərin dərələrin qoynunda yerləşən Gəgiran kəndi Lerik rayonunun ən qədim və sakit yaşayış məntəqələrindən biridir. Şimaldan Burovar silsiləsi, cənubdan Şixon çayı vadisi ilə əhatələnən bu dağ kəndi həm əlçatmaz təbiəti, həm də zəngin folklor irsi ilə seçilir. Burada irs dildə, daşda və torpaqda yaşayır: evlərin palçıq-kərpic divarları Talyş ustalarının əl işini, nənələrin söylədiyi nağıllar isə minillik ağız ədəbiyyatını indiyədək qoruyur. Gəgiran dağ yamacını pilləkənvari terraslara bölərək təsərrüfat üçün əkin zolaqları açmış, hər zolaqda tut ağacını, fındıq kolunu yan-yana əkmişdir. Yazda alça çiçəkləri çay dərələri boyunca bəyaz sisə bürünür, yayda gürcü feyxoa və dağ balı bazarlara yol tapır, payızda şabalıd qozaları sarı xəzəli toxuya-toxuya düşür, qışda isə eyni ağaclar qarlı fon üzərində rəngarəng naxış yaradır. Kənd sakinləri Bakı-Lerik magistralından 32 kilometrlik dolama dağ yolu ilə mərkəzə çıxır, lakin hündürlüyə qalxdıqca mobil rabitə dalğalarının yox, küləyin və çay sularının səsinin üstünlük təşkil etdiyi özünəməxsus bir dünya başlayır. Gündəlik həyat erkən sübhdə heyvan otlağına getmə, günorta saatlarında təndir çörəyi bişirmə, axşamüstü tay-tuşla saz havaları oxuma ritmi üzərində qurulub. Hər evin həyətində mütləq quru fındıq dəstəsi, tikə-bilik üçün saxlanmış quru odun, bir də dağ balının qoyulduğu gil küp tapılır; çünki bu kənddə qonaq hər nə vaxt gəlsə, isti çörək, bal və dağ suyu onun payı sayılır. Gəgiran təbabəti isə hələ də təbii resurslara söykənir: Tüllabulaq qaynağından gələn qalxma suları böyrək daşını, cökə qaynagı soyuqdəyməni, yayla yarpızı isə ürək döyüntüsünü tənzimləyir. Beləcə, dağların qucağında tərpənməz görünən bu balaca kənd hər nəfəsində əsrlərin hekayəsini pıçıldayır və gələnləri sirli atmosferinə qataraq xatirələri misilsiz rənglərlə boyayır.
Coğrafi mövqeyi və təbii sərhədləri
Gəgiran Lerik şəhərindən 24 kilometr cənub-qərbdə, dəniz səviyyəsindən təxminən 1 450 metr yüksəklikdə yerləşir. Kəndin şimal sərhədini Burovar silsiləsinin qranit süxurlu zirvələri formalaşdırır, cənub-şərqdə isə Şixon çayının dar dərəsi təbii hüdud yaradır.Ərazi geoloji baxımdan Paleogen yaşlı metamorfik laylardan və vulkanik daşların qat-qat təsnifatından ibarətdir; bu qatlar torpaqda mineral zənginliyi təmin edib, bağçılıq və arıçılıq üçün münbit zəmin yaradıb.
İqlim subalp tipli olsa da, bitişik vadilərdən qalxan isti hava axını yayda 23–25 °C, qışda isə –3 °C civarında nisbi mülayim temperatur yaradır. İl ərzində yağıntı 900–1 100 millimetr arasında dəyişir; bu, əkin və biçin üçün relyef şərti ilə birlikdə təbii suvarma dövrü formalaşdırır.
Tarixi-arxeoloji izlər
Gəgiran adlı toponim ilk dəfə XVII əsr Şirvan xanlığının vergi dəftərlərində “Gögiran” kimi çəkilib və “göy rəngli yamac” mənasına yozulub. Kəndin şimal-şərq yamacında yerləşən “Qala düz” adlı təpədə erkən orta əsrlərə aid daş bürclərin təməli qalıb.Metal detektor araşdırmaları həmin yerdə bürünc dövrü üslublu ox ucluqları və qara keramik qab qırıntıları üzə çıxarıb; bu tapıntılar ərazidə eradan əvvəl III minillikdən məskunlaşma ehtimalını qüvvətləndirir.
İslam dövrü abidələri sırasında Şeyx Baba türbəsi xüsusi çəkidədir. Xarabalıq halında qalan bu türbə kəsik piramida formasında, kərpic və əhəng məhlulundan hörülüb. Sakinlərin inancına görə, həmin ziyarətgah çətin doğuş keçirən qadınlara şəfa niyyətiylə baş çəkilən müqəddəs otaq rolunu oynayıb.
Əhali və etnik kompozisiya
Son rəsmi siyahıyaalma nəticəsinə əsasən, Gəgiran kəndində 682 nəfər yaşayır; onların 94 faizi talış, 4 faizi azərbaycanlı, 2 faizi isə rus molokan ailələridir. Talyş dilinin Gədəbəy qrupuna aid dialekt variantı gündəlik ünsiyyətdə Azərbaycan türkcəsi ilə paralel işlənir.Kənddə genetik qarışıqlıq nisbətən azdır, bu da dilin leksik fondunda saxlanmış arxaik talış sözlərinin çoxluğunu izah edir: məsələn, “dəvəqon” (balaca su quyusu), “məzə” (yay otağı) kimi ifadələr hələ də aktivdir.
Ailə modeli geniş ailə tipindədir; hər həyət ən azı üç nəsli birləşdirir və mikroiqtisadiyyatın özəyini təşkil edir. Kənd ağsaqqal şurası sosial münaqişələri həll edir, toy və yas mərasimlərinin etiketini tənzimləyir; beləliklə, qeyri-rəsmi idarəetmə mexanizmi yerli mədəni strukturun sabitliyini qoruyur.
İqtisadi fəaliyyət və məşğulluq
Əsas gəlir mənbələri arıçılıq, kiçik heyvandarlıq və meyvə bağçılığıdır. Kənd əhalisi illik 11–12 ton bal istehsal edir, bunların 40 faizi tünd palıd balı, qalanı isə dağ çiçəyi qarışığından ibarətdir. Mal-qaranın ümumi baş sayı 920, qoyun-quzu isə 1 760 başdır.Arpa və çovdar az miqdarda, əsasən ailə tələbatı üçün becərilir; lakin tut, fındıq və şabalıd bağları bazara çıxarılan əsas məhsuldur. Fındığın hektar başına məhsuldarlığı 1,4 ton həddindədir, bu da rayon orta göstəricisindən 15 faiz yüksəkdir.
Kənddə feldşer məntəqəsi, elektrik transformator yarımstansiyası və 60 yerlik məktəb yerləşir. Məktəbəqədər uşaqlar üçün qrup sinifləri daxili sponsorlardan alınan vəsaitlə təmin olunan bərpa layihəsi nəticəsində 2023-cü ildə yenilənib, internet bağlantısı peyk vasitəsilə qurulub.
Turizm və ekoloji potensial
Gəgiranın təbiəti eko- və agroturizm üçün əlverişli şərait yaradır. Mükəmməl saxlanılan dağ cığırları hər yay “Üç bulaq marafonu” adlı trekking tədbirinə ev sahibliyi edir; iştiraka əsasən yerli kənd evləri qonaq evi kimi fəaliyyət göstərir. Çay dərəsində qurulan “Kuhun” balıq təsərrüfatı həm istehsal məkanı, həm də turistlər üçün “su üstü balıq tutma” fəaliyyəti təklif edir.Qış aylarında heyvan otlaq yolları qarla bağlananda kənd gəncləri əkidəlik (taxta xizək) hazırlayıb yamacda qısa məsafəli sürüşmə marşrutları salırlar. Bu oyunvari fəaliyyət turistlərin marağına səbəb olur, beləcə, mövsümi gəlir boşluğu aradan qalxır.
Təbii resursların qorunması üçün yerli bələdiyyə 2021-ci ildən bəri “Hər ailə bir ağac” layihəsi çərçivəsində hər evdən ildə üç palıd tingi əkilməsini təşviq edir. İki il ərzində kənd ətrafında 4 600-dən çox ting kök atmışdır.
Təhsil və mədəni irs
Gəgiran kənd məktəbində tədris Azərbaycan dilində getsə də, talış dili fənni seçmə dərs kimi həftədə iki dəfə keçirilir. Kitabxana fondu 2022-ci ildən etibarən 1 800 nüsxəyə çatdırılıb, məktəb teatr truppası isə aşıq dastanlarının səhnələşdirilməsini ənənəyə çevirib.Kənd klubu, eyni zamanda mədəniyyət evi rolunu oynayır; burada “Zərif Çiçəklər” qadın folklor ansamblı fəaliyyət göstərir və illik “Şivə festivalı”nda Talyş loru, “mahtaq” və “halay” rəqslərini təqdim edir. Təsərrüfat qızlarının toxuduğu yun corab, palaz, şərf nümunələri hərrac üsulu ilə satılaraq kənd fonduna vəsait qazandırır.
Gəgiranlı şair Gültəkin Ağayeva 2024-cü ildə “Yarpağın Tərcüməsi” adlı ilk şeir kitabını çap etdirərək kəndin ədəbiyyat sakinlərini rayon miqyasında tanıdıb. Buradakı yaradıcılıq mühiti gənc nəsli fərqli sahələrdə özünü sınamağa həvəsləndirir.
İnfrastruktur və gələcək perspektiv
Dövlət kənd daxili 7 kilometrlik torpaq yolun 2026-cı ilədək asfaltlanması planını təsdiqləyib; layihə başa çatdıqda Lerik mərkəzinə çatmaq üçün 20 dəqiqəlik zaman qənaəti yaranacaq. Hal-hazırda elektrik enerjisinin təchizatı 250 kVa-lıq transformatorla təmin edilir, lakin artan turizm axınına paralel olaraq əlavə 150 kVa-lıq modul stansiyanın quraşdırılması nəzərdə tutulur.Kənd suvarma kanalı sovet dövründən qalmış beton selxətdir, bərpa planına görə iki mərtəbəli süzgec sistemi qurulub, suyun 25 faiz itkiyə gedən hissəsi əkin sahələrinə yönləndiriləcək. İnternet və mobil rabitə üçün isə bazaya yaxın yerləşən LTE stansiyasına əlavə gücləndirici anten quraşdırılacağı açıqlanıb.
Lokal inkişaf strategiyasında arıçılıq kooperativi, quru meyvə emalı sexi və etnoqrafik muzey–kafe layihələri də var; pilot mərhələsində 15 ailə aksioner şəkilli kooperativə üzv yazılıb.
| Gəgiran kəndində əsas məşğulluq sahələri | Orta illik məhsul | İşçi payı |
|---|---|---|
| Arıçılıq | 11.2 ton bal | 35 % |
| Fındıq bağçılığı | 78 ton fındıq | 22 % |
| Şabalıd yığımı | 46 ton şabalıd | 9 % |
| Heyvandarlıq | 920 baş iri buynuzlu | 25 % |
| Qonaq evi xidməti | 14 ev | 9 % |
Gəgiran yüksək dağ yamacında qoruyub saxladığı ekologiya, dil və folklor mirası ilə nəinki Lerikin, bütün Cənub bölgəsinin canlı etnoqrafik arxividir. Kəndin keçmişdən qalma kəndxuda adətləri müasir bələdiyyə səlahiyyətləri ilə paralel işləyərkən sosial harmoniya yaradır və iqlim şəraitinin dikta etdiyi çətinlikləri kollektiv dəstəyə çevirir. Qışın sərt soyuğu tonqal başında nərdivanvari söhbəti doğurur, yayda isə dərin dərələrdən qalxan şeh ətirli yovşan qoxusu insanı ümidsizliyin hər incəsindən uzaqlaşdırır. Ənənəvi arıçılıq, kottec turizmi və yenilənən infrastruktur paketi kəndi iqtisadi baxımdan dayanıqlı həlqəyə çevirir. Yol çəkildikcə bazara yol tapan fındıq, şabalıd və bal rayon markasını gücləndirir, kənd məktəbindən çinara bənzər ideyalar cücərir. Bu dağ məskənində hər yeni gün doğan kimi, duman qalxıb ot tayalarının üstündə rəqs edən kimi, insan əməyinin zəhmət izi də torpağa hopur, təbiətə uyğunlaşır və mədəni irsin sağlam inkişafına töhfə verir. Gəgiran bu harmoniyanı itirmədən gələcək nəsillərə ötürmək üçün ekoloji yenilik, rəqəmsal əlaqə və turizm konsepsiyasını yerli dəyərlərlə inteqrasiya etməyi bacarır. Çünki dağın qoynunda yerləşən kəndin gücü onun yalçın qayalarında deyil, min illərin sınağından çıxmış çalışqan insanlarda və bir də səs-küysüz təbiətin sonsuz dözümlülüyündə gizlidir. Məhz bu iki amil – əmək və təbiət – Gəgiranı həm mühafizəkar, həm də inkişafçı edən dual enerjidir; bu enerji gələcəyə ümidli baxmağın başlıca səbəbidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Kənd Lerik rayonunun cənub-qərb hissəsində, Lerik–Burovar magistral yolundan 12 kilometrlik dağ cığırı ilə ayrılır. Dəniz səviyyəsindən təxminən 1 450 metr yüksəklikdədir. GPS xəritələrində Burovar silsiləsinin cənub yamacına yaxın koordinat göstərilir. Ən yaxın iri yaşayış məntəqəsi Lerik şəhəridir.
Ən böyük payı arıçılıq və heyvandarlıq tutur; illik bal istehsalı 11 ton civarındadır. Fındıq və şabalıd bağçılıq təsərrüfatı da vacib gəlir mənbəyidir. Son illərdə ailəvi qonaq evləri turizmdən əlavə gəlir əldə edir. Quru meyvə emalı pilot sexi artıq istehsala hazırlaşır.
Son statistikaya görə 60 nəfər şagird təhsil alır. Məktəb ibtidai və əsas səviyyəni əhatə edir, IX sinifdən sonra şagirdlər Lerik liseylərinə üz tutur. Seçmə fənn kimi talış dili və kənd təsərrüfatı modulu tədris olunur. Kitabxana fonduna yeni antropologiya kitabları daxil edilib.
Hal-hazırda mobil operatorların 4G siqnalı məhdud olsa da, peyk vasitəsilə LTE gücləndirici quraşdırılıb. Evlərin 30 faizində routerlər vasitəsilə paylanır. Gələn il baza stansiyasının gücləndirilməsi planlaşdırılır. Məktəbdə internet tamamilə peyk kanalındadır.
Trekking, dağ çiçəyi fotosafari, şabalıd yığımı və bal süzmə seanslarında iştirak mümkündür. Qışda isə kənd gəncləri ilə birlikdə taxta xizək sürüşünə qatılmaq maraqlı təcrübədir. Homestay evləri yerli mətbəx ustad dərsləri təklif edir. Şeyx Baba türbəsinə piyada ziyarət ekoturizm marşrutunun bir hissəsidir.
Ərazidə palıd, dağ gülü və zəngin çöl çiçək florası üstünlük təşkil edir. Bu, balın diastaz indeksini 23 vahidə qədər yüksəldir. Tünd kəhrəba rəngi və meyvə ətirli alt notlar dad buketini fərqli edir. Analizlərdə qlükoza-fruktoza tarazlığı stabil, hidroksimetilfurfurol isə normadan aşağıdır.
Əsas dağ yolu çınqıl örtüklüdür, lakin dövlət tərəfindən 7 kilometrlik asfaltlaşdırma layihəsi təsdiqlənib. İşlərə 2025-ci ildə start veriləcək. Layihə tamamlansa, kənddən Lerikə yol 35 dəqiqədən 15 dəqiqəyə enəcək. Bu, turizm və məhsul daşımasına böyük rahatlıq gətirəcək.
Bir feldşer-mama məntəqəsi gündəlik əsasda işləyir. Burada ilkin müayinə və təcili yardım təchizatı mövcuddur. Ağır hallarda xəstələr Lerik Mərkəzi Xəstəxanasına yönləndirilir. 2024-cü ildən peyvəndlər kənddə saxlanılan daşınar soyuducuda aparılır.
Tövsiyə olunur, çünki dağ yolu qarışıq meşə içi cığırlarla 1,5 saatlıq piyada marşrutdur. Yerli gənclər qonaqlara simvolik məbləğə bələdçilik edir. Marşrut üstündə su bulaqları və piknik nöqtələri var. Aprel–iyun ayları ziyarət üçün ən yaxşı vaxtdır.
İnfrastruktur paketində əlavə elektrik transformatoru, turizm informasiya lövhələri və bioçeşmələr nəzərdə tutulur. Yerli kooperativ fındıq emalı sexi üçün avadanlıq sifariş edib. Ən böyük məqsəd ekoturizm bazasına daxil olmaq üçün mühafizə zonası statusu almaqdır. Bu status kənd təbiətinin və mədəniyyətinin qorunmasına zəmanət verəcək.
