Gəlincik – çevik, ağıllı və enerjili davranışları ilə tanınan kiçik ölçülü məməli heyvandır. Təbiətdə özünü bacarıqlı ovçu kimi təsdiqləmiş bu heyvan həm də bəzi ölkələrdə ev heyvanı kimi saxlanılır. Bədən quruluşu, yaşadığı mühitlər, ovçuluq xüsusiyyətləri və qidalanma vərdişləri ilə fərqlənən gəlinciklər həm bioloqların, həm də heyvansevərlərin maraq dairəsindədir. Azərbaycanda da rast gəlinən bu canlı haqqında geniş və aydın təsəvvür yaratmaq üçün onun təbii xüsusiyyətlərini və həyat tərzini ətraflı təhlil etmək lazımdır.
Gəlinciyin bioloji strukturu
Gəlinciklər (Mustelidae) fəsiləsinə aid olan yırtıcı məməlilər sırasına daxildir. Onlar incə və uzunsov bədən quruluşuna malikdirlər. Gəlinciyin bədəninin uzunluğu təxminən 20 ilə 40 santimetr arasında dəyişir, quyruğunun ölçüsü isə orta hesabla 10–15 santimetr civarındadır. Orta çəkiləri isə 500 qramdan 2 kiloqrama qədər dəyişə bilər. Kiçik ölçülü olsalar da, güclü əzələlərə və çox çevik hərəkət qabiliyyətinə sahibdirlər.
Gəlinciyin tükləri qalın və yumşaq olur. Bu, onları həm soyuq havalardan qoruyur, həm də ov zamanı səssiz hərəkət etməyə imkan verir. Gözləri nisbətən kiçik olsa da, gecə görmə qabiliyyəti yüksəkdir. Gözlə yanaşı, eşitmə və iy bilmə duyğuları da son dərəcə inkişaf etmişdir. Bu hisslər onun ov zamanı ətrafı dəqiq izləməsinə və təhlükələrdən qorunmasına imkan yaradır. Gəlinciklərin dişləri kəskin və güclüdür, bu da onları əla yırtıcı edir.
Gəlinciklərin yaşadığı ərazilər
Gəlinciklər dünyanın bir çox bölgəsində yayılmışdır. Onlara Avropa, Asiya və Şimali Amerikanın müxtəlif iqlim qurşaqlarında rast gəlinir. Gəlinciklər əsasən meşəlik ərazilərdə, kolluqlarda, çay və göl kənarlarında, bəzən də dağlıq sahələrdə yaşayırlar. Onlar yeraltı yuvalarda və ya tərk edilmiş heyvan yuvalarında məskunlaşa bilirlər. Ərazisini qorumaq instinkti onlarda güclü şəkildə formalaşmışdır. Hər gəlincik öz ərazisini qoxu izləri ilə işarələyir və həmin sahəni başqa heyvanlardan qoruyur.
Azərbaycanın dağlıq və meşəlik ərazilərində – əsasən Quba-Xaçmaz, Şəki-Zaqatala, Lerik, Qusar, Tovuz və Qəbələ bölgələrində gəlinciklərə rast gəlinir. Xüsusilə Qafqaz dağlarının ətəklərində, sıx meşəlik və kolluq zonalarda, su mənbələri yaxınlığında və az insan müdaxiləsi olan sahələrdə gəlinciklərə rast gəlinir. Ekosistemə olan faydalı təsiri və bioloji müxtəlifliyin qorunmasına verdiyi töhfə baxımından bu heyvanların mühafizəsi vacibdir.
Ətraf mühitin çirklənməsi, yaşayış sahələrinin daralması və ovçuluq fəaliyyətləri onların populyasiyasına təsir edə bilər. Bu səbəbdən də aidiyyəti dövlət orqanları və ekoloji qurumlar gəlincik kimi nadir və ekosistem üçün əhəmiyyətli növlərin mühafizəsinə xüsusi önəm verməlidirlər.
Gəlincik ev heyvanı kimi
Gəlinciklər bəzi ölkələrdə, xüsusilə ABŞ və Avropa ölkələrində ev heyvanı kimi saxlanılır. İnsanlara tez alışan, oynaq və ağıllı davranışları ilə tanınan bu heyvanlar ev şəraitində maraqlı ev heyvanına çevrilə bilir. Lakin gəlincik evdə saxlamaq üçün xüsusi qayğı və təcrübə tələb edir. Onlar üçün geniş və təhlükəsiz mühit yaradılmalı, qida rasionu və fiziki aktivlik balansda saxlanmalıdır.
Ev gəlincikləri gündəlik hərəkət etməyə ehtiyac duyurlar. Oyuncaqlar, tunellər və gəzinti imkanları onlara təbii instinktlərini ifadə etməyə şərait yaradır. Lakin qeyd olunmalıdır ki, bəzi gəlinciklər aqressiv ola və dişləmə meyli göstərə bilər. Uşaqların olduğu evlərdə saxlanmazdan əvvəl bu xüsusiyyətlər nəzərə alınmalıdır.
Gəlincik yırtıcı heyvan kimi
Gəlincik təbiətdə yırtıcı rolunu oynayır. Onun əsas qidası kiçik məməlilər, siçanlar, quş balaları, yumurtalar, sürünənlər və iri həşəratlardır. Güclü əzələləri və elastik bədəni sayəsində sıx otluqlarda və torpaqda çox rahat hərəkət edir. Ov zamanı çox səssiz və diqqətlidir. Tez-tez öz bədən ölçüsündən böyük olan ovlara hücum etməsi ilə tanınır.
Gəlinciklər bəzi bölgələrdə kənd təsərrüfatı üçün faydalı canlı hesab olunur. Onlar siçan və siçovullar kimi zərərvericiləri azaldaraq tarlalara fayda verir. Lakin bəzən toyuq yuvalarına və quşlara da hücum edə bilirlər ki, bu səbəbdən onların kənd yerlərində idarəsi vacib olur.
Qidalanma xüsusiyyətləri
Gəlinciklər əsasən zülalla zəngin qidalarla qidalanır. Təbiətdə öz ovladıqları heyvanlarla – siçan, qurbağa, quş balası və həşəratlarla qidalanırlar. Onlar əsasən su hövzələrinin yaxınlığında məskunlaşırlar, çünki orqanizmlərinin fəaliyyəti üçün daimi təmiz suya ehtiyacları var..
Ev şəraitində saxlanan gəlinciklər üçün xüsusi qidalar mövcuddur. Bu qidalar əsasən heyvani mənşəli proteinlərlə zəngin olur. Onlara həmçinin bişmiş toyuq, balıq və yumurta da verilə bilər. Meyvə və tərəvəzlər yalnız az miqdarda və diqqətlə verilməlidir. Əks halda, onların həzm sistemi pozula bilər. Gün ərzində 3-4 dəfə az porsiyalarda qidalanmaları tövsiyə olunur.
Gəlinciklər həm vəhşi təbiətdə, həm də ev şəraitində maraqlı və faydalı canlılardır. Onların yırtıcılıq qabiliyyəti təbiətdə ekoloji tarazlığın qorunmasına kömək edir, eyni zamanda ev heyvanı kimi də insanlarla maraqlı əlaqələr qurur. Azərbaycanda da onların yayılması və qorunması, ekosistemin sağlam saxlanması baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu heyvan haqqında maariflənmək, onun həyat tərzini anlamaq və təbiətdəki rolunu qiymətləndirmək hər birimiz üçün vacibdir.
