Xəzərin yüngül küləyi ilə qarışan mazut ətri, səs-küylü dok kranlarının metala toxunan ritmi və dənizçilərin balad kimi dalğalanan çağırışları… Bütün bu səhnələr XIX əsrin sonlarından Bakı limanının gündəlik fonuna çevrilmişdi. Sonra neft bumu, Sovet sənayeləşməsi və müstəqillik dövrünün logistika innovasiyaları gəldi, köhnə tankerlərin bəziləri isə istismar dövrünü başa vurub nəzərə çarpmadan polad qəbiristanlığında yoxa çıxdı. Elə bu zaman müasir Bakının sahil xətti bir ideya ilə canlandı: tarixi gəminin qalıqları təkcə metal yığını deyil, həm də ölkənin dənizçilik irsinin canlı muzey salnaməsi ola bilərdi. Həmin ideya “Suraxanı” tankerini dünyanın ilk üzən tanker-muzeyinə çevirdi. 1957-ci ildə suya buraxılan, 123,5 metrlik bu polad nəhəng on illərlə Xəzərdə neft daşıyıb, 2021-ci il mart ayından etibarən eksponat kimi ikinci həyatına başlayıb. İndi Göyərçin parkının sahilində lövbər salan bu gəmi intellektual ekspozisiyalar, interaktiv simulyatorlar və VR kabinələri ilə hər yaşdan ziyarətçini cəlb edir. Burada köhnə kapitan körpüsünün təmkinli avadanlığı da var, süni intellektlə işləyən dizel–elektrik maketi də; Neft daşları haqqında arxiv kadrları ilə gemi mühərrikinin real dron kadrları paralel nümayiş olunur. “Suraxanı”nı addım-addım gəzərkən nəinki polad gövdənin nəbzini, həm də Azərbaycanın dənizçilik tarixinin ritmini eşidirsən: bakılı balast ustalarının yorğun nəfəsini, Volqa-Kama kanalı ilə yedəklənən konvoyun sirenini, Türkmənbaşı limanında şlanq bağlayan dockerin şıltaq zarafatını. Yəni gəmi muzeyi tək obyekt deyil, qəribəlik kimi səfər gündəliyində “baxılıb” qeydini almaq üçün də deyil; dənizçi peşəsinin şərəfinə ucaldılmış polad universitetdir.
Tarixi keçmiş: “Suraxanı”nın xidmət salnaməsi
1950-ci illərin ortalarında Xəzər Neft Donanması “Mühəndis A. Pustoşkin” tipli 32 tanker sifariş etdi; “Suraxanı” da onların ilk onluğuna daxildir. Gəmi 4 696 ton dedveyt, 3 000 at gücündə dizel mühərrik və 12 neft çəninə malik idi. İlk reysi 1958-ci ilin aprelində Balaxanı–Krasnovodsk marşrutu olub.
Soyuq müharibə illərində tanker göyərtəsi mülki yük daşısa da, qapalı radiorubka, əlavə kəşfiyyat antenası kimi müdafiə təyinatlı əlavələr daşıyırdı. 1970-ci illərin ortasında “Suraxanı”nın tərsanədə modernizəsi zamanı radar sistemi yenilənib, dənizcilərin məişət bloku isə məhz bu gün muzeydə nümayiş etdirilən forma alıb.
Konversiya layihəsi: Tankerdən muzeyə
2017-ci ildə çıxarılan qərarla gəmi Azərbaycan Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi ASC-nin balansından muzey fondu statusuna keçdi. Rekonstruksiyada 2 100-dən çox mühəndis və gəmiqayırma ustası çalışdı. Gövdənin alt 30 metrlik hissəsi təmir dokunda tam gücləndirildi, ziyarətçi təhlükəsizliyinə uyğun olaraq 1 200 metrlik yanğın-su çiləmə xətti çəkildi.
Ekspozisiya zonalarında 1 500 kvadratmetrlik sərgi sahəsi, 300 kvadratmetrlik konferens zalı, VR simulyator kabinəsi və “Sea Breeze” tematik restoranı yerləşdirildi. Dizayn komandasının əsas şərti tarixi detalın müasir interaktiv avadanlıqla balansı idi.
Ekspozisiya zalları və hekayə xətti
Birinci zal “Xəzərin Neft Epopeyası” adlanır, burada 1846-cı ildə qazılmış ilk sənaye quyusundan başlayaraq Neft daşlarına qədər xronoloji panorama təqdim olunur. 5K proyeksiya divarı tamaşaçını 360° formatda tarixi səhnəyə aparır.
İkinci zal “Gəmiçilikdə Texnoloji Təkamül” mövzusuna həsr olunub. Burada 1903-cü il buxarlı tanker maketi ilə 2023-cü il LNG-elektrik hibrid tankerinin kəsişmə maketi yanaşı yerləşdirilib. Ekrandakı interaktiv qrafik zamin tərkibindəki kükürd nisbətini azaltmaq üçün istifadə edilən “scrubber” sisteminin işini animasiya vasitəsilə göstərə bilir.
İnteraktiv simulyatorlar və VR təcrübə
Kapitansayağı hisslər yaşamaq istəyənlər üçün “Bridge-360” simulyatoru hazırlanıb. Burada real naviqasiya pultu, elektron xəritə və hidrodinamik sükan sistemi quraşdırılıb. Ziyarətçi 1968-ci ilin dumanlı dekabrında Bakı buxtasına giriş ssenarisini, 1985-ci il qasırğalı mart gecəsində Neft daşları yaklaşmasını və müasir dövrdə Mərdəkan sahillərində pilot katerlə yanaşma əməliyyatını idarə edir.
VR bölməsində isə 15 dəqiqəlik “Dənizin ürəyi” seansı var. Baxış eynəklərində turutəkcə “Suraxanı”nın sükanı arxasına yox, həm də 30 metr dərinlikdəki sualtı korroziya müayinəsinə, Baş mühəndis zalında turbin yağ dəyişilməsinə və sonda helikopter meydancasından xilasetmə ssenarisinə qoşulursan.
Təhsil proqramları və elmi tədqiqat
Muzey 2022-ci ildən “Gələcək Dənizçilər üçün STEM” proqramı həyata keçirir. 6–12-ci sinif şagirdlərinin qatıldığı modulda hidrodinamika, yanacaq kimyası və naviqasiya alqoritmləri interaktiv maketlərlə izah olunur. Hər ayın son şənbəsi “Dənizdə Qadınlar Günü” tematik ekskursiyası keçirilir: kapitan köşkü və radionaviqasiya otağında qadın dənizçilərin tarixdəki ilk nümunələri, XXI əsrdə qadın mühəndislərin uğurları təqdim olunur.
2024-cü ildən Azərbaycan Dövlət Dəniz Akademiyası ilə memorandum imzalanıb; kursantlar gəmi üzərində real praktiki baxış seansları keçirir, magistr dissertasiyası mövzuları üçün arxivlərə giriş əldə edir.
Ziyarətçi infrastrukturu və xidmətlər
Gəmi saylı muzey 09:00–19:00 arası açıqdır, onlayn bilet sistemi növbə sırasını 40 % azaldıb. Dörd çıxış rampası fiziki məhdudiyyətli qonaqlar üçün tam əlçatandır. “Sea Breeze” restoranında menyu Xəzər mətbəxi tematikası ilə formalaşdırılıb: çəltik balığı balığı, qızardılmış kilkə, dəniz yosunu salatı.
Souvenir-butikdə miniatür naviqasiya cihazları, “Suraxanı”nın polad gövdəsindən kəsilmiş limitli suvenir lövhəcik, həmçinin VR kodlu xatirə bileti satılır. Biletdəki QR kodu evdə telefonla skan edib virtual tura davam etmək mümkündür.
Turizm dinamikası və iqtisadi təsir
2021-ci ilin martından 2024-cü ilin sonuna qədər muzey 620 min ziyarətçi qəbul edib; bunun 30 %-i xarici turistdir. Araşdırmalara görə, bir ziyarətçi orta hesabla muzey içində 21 AZN əlavə xərcləyir; bu, lokal iqtisadiyyata 13 milyon AZN-dən çox dövriyyə deməkdir. Ən çox ziyarətçilər Türkiyə, Rusiya, Gürcüstan və Birləşmiş Ərəb Əmirliklərindəndir.
Muzeyin açılışı Bakı Bulvarında yeni yedəkçituru startup-larının yaranmasını, sahil kafelərinin tematik genişlənməsini, eləcə də hotel doluluq dərəcəsini yay mövsümündə 4 % artırıb. Müvafiq olaraq Dövlət Turizm Agentliyi 2025 strategiyasında gəmi bazlı irs məkanlarını “prioritet marşrut” statusuna daxil edib.
Gələcək layihələr və rəqəmsal planlar
2026-cı il üçün planlaşdırılan “Blue Classroom” əlavə modulu Xəzərdə dəniz ekosistemi və mikroplastikləri interaktiv laboratoriyada araşdırma imkanı yaradacaq. Həmçinin “Suraxanı-II” adlı sualtı dron ekspozisiyası qurulacaq; ziyarətçi planşet vasitəsilə real vaxtda drona komanda verib Caspian dəniz dibi canlılarını müşahidə edəcək.
Beynəlxalq tərəfdaşlıq çərçivəsində Rotterdam Dəniz Muzeyi ilə “Floating Heritage Network” memorandumu imzalanıb. İki muzey arasında 3D arxivlərin paylaşımı və temporar sərgi mübadiləsi başlanacaq.
| “Suraxanı” muzeyi üzrə göstəricilər | 2021 | 2022 | 2023 | 2024* |
|---|---|---|---|---|
| Ziyarətçi sayı (min nəfər) | 72 | 148 | 200 | 200+ |
| Xarici turist payı (%) | 18 | 25 | 29 | 30 |
| Təhsil proqramı iştirakçıları | 1 200 | 3 100 | 4 500 | 5 000+ |
| İllik dövriyyə (mln AZN) | 1,6 | 3,8 | 4,9 | 5,2 |
| VR seansları (ədəd) | 4 500 | 9 800 | 13 200 | 14 000 |
*2024 rəqəmləri dekabr proqnozu ilə birlikdə.
“Suraxanı” gəmi muzeyi Bakının liman panoramasını sıradakı memarlıq elementi kimi deyil, dənizçilər ensiklopediyasına çevirdi. Polad gövdələrinin altından minlərlə ton neft axıdıb ekonomi-geosiyasi sabitliyi təmin etmiş bu nəhəng indi bilik, şövq və nostalji daşıyır. Tankerin sükan otağında dayanan ziyarətçi yalnız kvars kompas iynəsi deyil, tarix kompasının da tərpənişini hiss edir: bu kompas Azərbaycanda dənizçilik mirasının gələcəyini göstərir. Muzey ekosistemini xüsusi edən onun çoxqatlılığıdır: alimin laboratoriyası, məktəblinin STEM klası, turistin VR macərası, kapitansız qalan gəminin nostalji monoloqu burada eyni anda səslənir. Yaxın illərdə süni intellekt və sualtı dron mühazirələri, qonaq şəhər sərgiləri və səyyar kitabxana salonu ilə “Suraxanı” yenidən formalanacaq, lakin mahiyyət dəyişməyəcək: polad lövhələr üzərində dəniz duzunun izini, insan əməyinin diapassonunu, dalğaların metaforik ritmini ovuc içi kimi qorumaq. Bu səbəbdən gəmi muzeyi təkcə texniki eksponat deyil, dövlətçilik tarazısında dəniz nəqliyyatının əvəzsiz rolunu xatırladan leb ekranıdır. Hər ziyarətçi bu ekrana baxarkən bir polad lövbərin çoxlu hekayə saxladığını, bir dizel mühərrikinin minlərlə ailənin çörək süfrəsinə enerji verdiyini, bir gəminin isə bütöv millətin cəsarətli baxışını təmsil etdiyini dərk edir.
Ən Çox Verilən Suallar
Muzey Bakının Bayıl sahil zolağında, Milli Park gəzinti xəttinin Cənub qurtaracağında lövbər salıb. Şəhər mərkəzindən piyada təxminən on beş dəqiqəlik məsafədir və bulvarın tramvay xətti ilə də çatmaq mümkündür.
Qapılar ziyarətçilərin üzünə 1 mart 2021-ci ildə açılıb. Açılış mərasimində rəsmi dövlət və beynəlxalq muzey icmasının nümayəndələri iştirak ediblər.
“Suraxanı” 1957-ci ildə suya buraxılıb, 1958-ci ildən kommersiya reyslərinə başlayıb və 2017-ci ilə qədər müntəzəm neft daşımalarında iştirak edib.
2025-ci ilin tarif cədvəlinə görə böyüklər üçün bilet 15 AZN, tələbə və şagirdlər üçün 8 AZN-dir. 6 yaşadək uşaqlar və şəhid ailələrinin üzvləri pulsuz ziyarət edə bilir.
Hazırda beş tematik zal fəaliyyət göstərir: Neft Epopeyası, Texnoloji Təkamül, Kapitan Körpüsü, Qəhrəman Dənizçilər, İnteraktiv Gələcək Laboratoriyası.
Mobil telefon və sadə fotoaparatla çəkiliş pulsuzdur. Peşəkar video çəkilişi üçün əvvəlcədən press-ofisə müraciət edib akreditasiya almaq tələb olunur.
Bəli. Gəmidə dörd rampalı giriş, iki lift, genişləndirilmiş keçidlər və induksiya dövrə sistemi quraşdırılıb. Həmçinin audio-bələdçi süjetlərinin işarət dili versiyası var.
Məktəblər və universitetlər üçün onlayn qeydiyyat sistemi var. İştirakçı siyahısı göndərildikdən sonra muzey koordinatoru laboratoriya və simulyator saatını təsdiqləyir.
Ayda bir dəfə “Dəniz Altında Ulduzlar” adlı xüsusi bilet proqramı keçirilir. Bu ekskursiya 21:00-da başlayır, kapitan körpüsündə teleskop seansı və canlı caz konserti daxildir.
Dövlət Turizm Agentliyi və Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi digər bir buxarlı buzqıranın muzeyə çevrilməsi üçün ilkin texniki-iqtisadi əsaslandırma mərhələsindədir. Layihə reallaşsa, Xəzərdə ikinci üzən muzey 2028-ci ilə planlaşdırılır.
