Planetimizin ən böyük məməli ordusu – gəmiricilər – hər yerdədir: tundranın sərt iqlimindən tutmuş Amazonun buxarlı meşələrinə, Bakı bulvarındakı palmaların kölgəsinə qədər. Onların sayı təkcə növlər baxımından deyil, fərd sayına görə də bütün digər məməli dəstələrini geridə qoyur. Kainatın bu balaca «diş ustaları» təkamül prosesində kəsici ön dişlərini fasiləsiz böyüyən «canlı kəsici»yə çevirərək möhkəm oduncaqdan beton trubaya qədər demək olar hər cür səthi aşındırmağa uyğunlaşıb. Laboratoriya siçanı kimi tanıdığımız miniatür model orqanizmlərdən tutmuş, Sibirdə bəndlər qurub axar su sistemlərini dəyişən çətin xasiyyətli bobrlara qədər gəmiricilər ekologiya, tibb və mühəndislik elmlərində açar mövqe tutur. Tibbi tədqiqatlarda onların genləri üzərində aparılan redaktələr xərçəngin, şəkərin, hətta Altsheymer xəstəliyinin molekulyar sirrlərini açmağa kömək edib, eyni zamanda kənd təsərrüfatında gəmirici populyasiyalarının idarəsi hələ də milyardlarla dollarlıq məhsulun taleyini müəyyənləşdirir. Bu məqalə bütün bu rəngarəng aləmi – taxıl anbarında gizlənən siçancığazdan, Afrikanın yeraltı koloniyalar qurub əbədi gənc görünən çılpaq köstəbəyinə qədər – elmi, ekoloji və praktiki aspektlərdə şərh edəcək.
Sistematik mövqeyi və ümumi xüsusiyyətlər
Gəmiricilər (Rodentia) Mammalia sinfinin ən böyük dəstəsidir, 34 fəsiləyə və 2 400-dən çox növə ayrılır. Onların hamısında iki cüt fasiləsiz böyüyən ön diş – yuxarı və aşağı kəsici – var. Dişlərdə emal yalnız ön səthdə qalır, arxa səth isə sürətlə aşınaraq özünü kəskin bıçaq kimi yeniləyir.
Gövdə quruluşu adaptasiyaya görə dəyişkəndir: ağaclarda yaşayan sincapların uzun quyruğu tarazlıq yaradır, yarımsu bobrların arxa ayaqları üzgəcvari xaymaqlarla örtülüb, yeraltı köstəbəklərdə isə ön ayaqlar güclü pəncə-qartal formasındadır. Dəridə tük folikul sıxlığı yırtıcılardan müdafiə və temperaturnun tənziminə kömək edir.
Ekoloji rolları və biomühəndislik qabiliyyəti
Bobrların qurduğu bəndlər kiçik göllər formalaşdırır, sualtı bitki biomüxtəlifliyini artırır, nəticədə torpağın rütubət balansı normallaşır. Laboratoriya tədqiqatları göstərir ki, belə bəndlər karbon sekvestrasiyasını 12 %-dək yüksəldir.
Siçanlar və çöl dovşanları torpaq qatını qazaraq havalandırır, toxumları mikrorelyef boyunca daşıyıb bitki örtüyünün gen axınına töhfə verir. Kobud hesablamaya görə, bir ədəd çöl dovşanı mövsüm ərzində 300 qram toxumu 1 kilometr radiusda şəffaflıqla daşıyaraq fitosenozu yeniləyir.
Gəmiricilərin çoxalma strategiyaları
Siçan və siçovullar ildə 6–8 dəfə bala verir, hər doğumda 6–12 balanın dünyaya gəlməsi ekosistem dəyişkənliyinə ani reaksiyanı mümkün edir. Kənd təsərrüfatı mütəxəssisləri bilir ki, tək yağışlı payız sezonda taxıl anbarının 20 %-nin itkisinə səbəb budur.
Qütb lemmingləri isə partlayışvari surətdə artıb-sonra kütləvi tənəzzül dövrü yaşayır; bu dövr qütb lələkli bayquşu və arktik tülkünün populyasiya trayektoriyasını diktə edir. Uzunmüddətli fənomen “K cycles” adı ilə tanınır və ekoloji sistem dinamikasının riyazi modellərində vacib parametrdir.
İnsan sağlamlığında modellər kimi əhəmiyyəti
Laboratoriya siçanları (Mus musculus) onkoloji, immunoloji və nevrolojik xəstəliklərin öyrənilməsində «qızıl standart» hesab olunur. CRISPR-Cas9 texnologiyası sayəsində tələbatlı genetik xəritə iki həftə kimi qısa vaxtda redaktə edilə bilir.
Çılpaq köstəbək (Heterocephalus glaber) isə xərçəngə qarşı təbii rezistentliyi, hipoksiya dözümü və qeyri-adi uzunömürlülüyü ilə öyrənilir; DNT zədələnmə fermentlərinin aktivliyi digər məməlilərlə müqayisədə 30 % yüksəkdir. Bu göstərici insan üçün yeni dərman hədəfləri təklif edir.
Kənd təsərrüfatı və urban mühitdə zərərvericilərlə mübarizə
Gəmiricilərə qarşı il boyu tətbiq olunan rodentisidlərin ekotoksikoloji təsirinə dair hesabatlar göstərir ki, antikoaqulyant maddələr yırtıcı quşların 15 %-də sekonder zəhərlənmə doğurur. Alternativ olaraq səsi ultrasəs diapazonda yayılmış elektron repelentlər istifadəyə girib.
Urban məkanda siçovul populyasiyasını idarə etməyin ən uğurlu yolu zibil borularının metal qapaqlarla hermetizasiyası və kanalizasiya şəbəkəsinin avtotələ torlarıdır. Bakı Şəhər İcra Hakimiyyətinin 2023 pilot layihəsi Nizami rayonunda siçovul müşahidə indeksini 40 % aşağı saldı.
Unikal müdafiə mexanizmləri
Şimali Amerika kirpisicanı (Erethizon dorsatum) tük formalı qarmaqarışıq qılcal tükləri ilə müdafiə sistemi qurur; bu tüklər keratin pullarla örtülü olub təzyiq altında qancıq kimi açılır və yırtıcının dərisinə ilişir.
Afrika porsuğu (Bathyerinys tayfası) isə simbiotik bakteriya istehsal edən dəri vəziləri vasitəsilə düşmən hücumunda nitril turşu qarışığı ifraz edir. Həmin kimyəvi kokteyl mikroboloji analizlərdə penitsillin növlərinə qarşı belə antimikrob effekt göstərib.
Gəmiricilərin xəstəlik daşıyıcı potensialı
Siçovul və siçanlar leptospiroz, hantavirus və salmonella kimi zoonozların əsas rezervuarıdır. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının 2024 məlumatına görə, Asiya-Sakit Okean regionunda insan leptospirozunun 60 %-i siçan sidiyinin çirkləndirdiyi su ilə təmas nəticəsində baş verir.
Azərbaycan kontekstində çöl dovşanlarının (Caprolagus) dağlıq zonalarda tulyaremi bakteriyasını yaydığı təsbit edilib. Quru otla təmasda olan ovçular üçün qoruyucu əlcək istifadəsi məcburi qəbul olunub.
İqlim dəyişikliyi və populyasiya dinamikası
Qlobal temperaturun hər 1 °C artımı Himalay bölgəsində pika (Ochotona roylei) populyasiyasının yaşayış arealını 500 metr yüksəklik istiqamətində sıxışdırır. Bu, həm otlaq bitkilərinin balansa, həm də yeni yırtıcı–ovçu qarşılaşmalarına səbəb olur.
Subtropik zonalarda isə quraqlıq dövrləri sıxlaşdıqca dənli bitkilərin toxum ehtiyatı azalır, siçovullar şəhər ətrafına köç edərək humanitar binalarda gizlənir; bu, urban zərərverici nüfuzunu artırır və sanitariya riskini yüksəldir.
| Gəmirici qrupu | Nümunə növlər | Yaşayış arealı | Tibbi-elm modeli kimi rolu |
|---|---|---|---|
| Murinae | Siçan, siçovul | Qlobal | Genetik xəstəlik, onkologiya |
| Sciuridae | Sincap, marmot | Meşə, tundra | Hibernasiya, osteoporoz tədqiqatı |
| Castoridae | Bobr | Şirin sular | Ekosistem mühəndisliyi |
| Heterocephalidae | Çılpaq köstəbək | Qərbi Afrika | Uzunömürlülük, hipoksiya |
| Dipodidae | Qum siçanı | Səhra | Quraqlığa dözümlülük |
| Caviidae | Donuzmars | Cənubi Amerika | Qidalanma fiziologiyası |
Gəmiricilər kosmopolit uyğunlaşmanın canlı ifadəsidir: kolların alt çınqıllı yuvasından kosmik stansiyadakı laboratoriya qəfəsinə qədər hər yerdə canlı qalmağı bacarırlar. Onların ekoloji rolu qida zəncirində toxum daşıyan, torpaq burğucusu və bənd inşaatçısı kimi görünməz mühəndislik xidməti ifadə edir. Eyni anda insan mədəniyyəti üçün həm qənim, həm xilaskar olma paradoksu gəmirici biologiyasının dərinliyində yatır: onlar qlobal ərzaq itkilərinə səbəb olsa da, tibbi ixtirələrin ön cəbhəsində dayanaraq milyonlarla həyat xilas edir. İqlim dəyişikliyi, urban genişlənmə və kənd təsərrüfatı intensivləşməsi fonunda gəmirici populyasiyalarının davranışı daha da dəyişəcək; bu, alimlərə təzə tədqiqat sualları, fermerlərə isə yeni idarə strategiyaları vəd edir. Gələcəkdə genetika, ekoloji menecment və biotexnologiya üçlüyü bu balaca məməlilərin yaratdığı problemlə faydanı balanslamaq üçün daha dəqiq alətlər təqdim edəcək. Ona qədər isə gəmiricilərin susmayan dişləri laboratoriyalarda genetik kodu kəsməyə, bataqlıq ərazilərdə su axınını yönləndirməyə, kənd divarlarında hələ də taxıl qoxusu axtarmağa davam edəcək. Yəni onlar yalnız biologiyanın mövzusu yox, bütöv planet proseslərinin ritmini dəyişən mikromühəndislər olaraq qalacaq.
Ən Çox Verilən Suallar
Üst və alt çənədə yerləşən cüt kəsici dişlər fasiləsiz böyümə xüsusiyyətinə malikdir. Dişlərin ön səthi emalla örtülü, arxa səthi isə dentindən ibarətdir, buna görə diş aşınarkən avtomatik itilənir.
Siçovullar (Rattus) bədən və quyruq ölçüsünə görə siçanlardan (Mus) böyükdür, kəllə strukturu daha küt, davranış baxımından isə ehtiyatlıdır. Ətraf mühit çirkliliyinə dözümlülük də siçovullarda yüksəkdir.
Bobrlar bənd quraraq su axınını dəyişir, yeni göllər yaradır, suda məskunlaşan bitki və heyvan üçün habitat açır. Bu dəyişiklik mikrosuğunda biokimyəvi dövranı dəyişdirib karbon toplanmasını artırır.
Onların hüceyrələrində hialuron turşusunun xüsusi uzun zəncirli forması var. Bu molekul hüceyrə bölünməsini nəzarətdə saxlayır və DNT zədələrini sürətlə təmir edir. Buna görə şiş əmələgətirmə mexanizmi bloklanır.
Antikoaqulyant rodentisidlər yırtıcı quş və pişiklərdə sekonder zəhərlənmə yarada bilər. Təhlükəni azaltmaq üçün tələlər, ultrasəs repelentləri və bioloji yırtıcılar (bayquş yuva qutuları) kimi inteqrə üsullardan istifadə tövsiyə edilir.
Çılpaq köstəbək 32 ildən çox ömür sürə bilir. Bu göstərici body-size ölçe qaydalarına ziddir; çünki eyni kütləyə malik digər gəmiricilər 4–5 il yaşayır.
Şəhərlərdə qida (zibil), sığınacaq (kanalizasiya) və düşmən azlığı siçovul populyasiyasının sürətli artımını stimullaşdırır. Həmçinin iqlim nəzarətli binalar qış ölümlərinin qarşısını alır.
Genetik və immunoloji yaxınlıq yüksək olsa da, metabolik və beyin strukturu fərqləri bəzi xəstəliklərin tam modelləşdirilməsini məhdudlaşdırır. Buna görə bəzən ferret, primat və ya orqan-on-a-chip texnologiyası əlavə istifadə olunur.
Hantavirus (böyrək sindromu), leptospiroz, tulyaremi, bubon taun (ploşya daşıyan xoruz siçovullar) və salmonella bunlardan ən çox rast gəlinəndir. Yoluxma sidik, nəcis və ya pire dişləməsi yolu ilə baş verir.
Daha isti qışlar populyasiya ölümünü azaldacaq, artan ekstremal yağışlar isə yaşayış yerlərini şəhərlərə doğru itələyəcək. Bu, insan–gəmirici kontaktını sıxlaşdıraraq zoonoz riskini yüksəldəcək, eyni zamanda kənd təsərrüfatına təzyiq artacaq.
