Gəncə Xanlığı XVIII əsrin ikinci yarısından XIX əsrin əvvəllərinə qədər Cənubi Qafqazda mühüm rol oynamış Azərbaycan feodal dövlətlərindən biridir. Xanlığın əsasını 1747-ci ildə, Nadir şah Əfşarın ölümündən sonra yaranan siyasi boşluq dövründə, Gəncə şəhərində yerli sülalə nümayəndələri qoymuşdu. Gəncə qədim zamanlardan ticarət, sənətkarlıq və strateji baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Ərazinin coğrafi mövqeyi xanlığın iqtisadi və hərbi gücünün formalaşmasında həlledici rol oynamışdı.
Nadir şahın ölümündən sonra Səfəvi və Əfşar imperiyalarının süqutu ilə Şimali Azərbaycan ərazisində siyasi parçalanma yarandı. Bu şəraitdə yerli hakim ailələr öz müstəqil idarəçiliklərini qurmağa başladılar və müxtəlif xanlıqlar – Qarabağ, Şəki, Bakı, Şirvan, Quba və s. – meydana gəldi. Gəncə xanlığı da bu siyasi proseslərin nəticəsi kimi təşəkkül tapdı və regionun siyasi xəritəsində özünəməxsus yer tutdu.
Gəncə Xanlığının Siyasi Quruluşu
Gəncə Xanlığı monarxik idarə üsuluna malik idi. Xan dövlət başçısı olmaqla, bütün siyasi və hərbi hakimiyyət onun əlində cəmlənirdi. Xanlığın idarəetməsində xan ailəsinin digər üzvləri, vəzirlər, darğa və bəylər də mühüm rol oynayırdı. Xanlığın paytaxtı Gəncə şəhəri idi və burada əsas dövlət idarələri, məhkəmə, qoşun və iqtisadi mərkəzlər yerləşirdi.
Xanlıq inzibati ərazi bölgüsünə malik idi. Böyük kəndlər və mahallar bəylər və naiblər tərəfindən idarə olunurdu. Məhkəmə və ədalət sistemi şəriət və adət hüququna əsaslanırdı. Xan, daxili və xarici siyasəti müəyyən edir, əsgəri qüvvəni səfərbər edir, vergi toplamaq, torpaq paylamaq və iqtisadi həyatın təşkili kimi səlahiyyətlərə malik idi.
Gəncə Xanlarının Sülaləsi və Hakimiyyət Dəyişiklikləri
Gəncə Xanlığının əsasını Ziyadoğlular sülaləsi qoymuşdu. Xanlıq tarixində Mirzə Məhəmməd xan, Şahverdi xan, Cavad xan kimi məşhur xanimlər olmuşdur. Hər bir xanın hakimiyyəti dövründə regionda ciddi siyasi hadisələr baş vermiş, qonşu xanlıqlarla və imperiyalarla əlaqələr dinamik şəkildə dəyişmişdi.
Mirzə Məhəmməd xan ilk xandır və onun dövründə Gəncə xanlığı əsas mövqeyini möhkəmləndirdi. Onun ardınca oğlu Şahverdi xan və nəvəsi Cavad xan hakimiyyətə gəlmişlər. Cavad xan Gəncə xanlığının ən tanınmış xanimlərindən sayılır və onun adı xüsusilə rus işğalına qarşı qəhrəman müqaviməti ilə bağlı tarixdə iz qoyub.
Gəncə Xanlığının İqtisadiyyatı və Ticarəti
Gəncə Xanlığının iqtisadiyyatı əsasən kənd təsərrüfatı, ticarət və sənətkarlıq üzərində qurulmuşdu. Gəncə şəhəri tarixən Qafqazın ən mühüm ticarət mərkəzlərindən biri idi. Buradan Bakı, Tiflis, İrəvan, Təbriz və Dərbənd kimi iri şəhərlərlə ticarət əlaqələri saxlanılırdı. Xanlığın ərazisində pambıq, buğda, arpa, üzüm, tərəvəz və meyvə yetişdirilirdi. Sənətkarlıq, toxuculuq, misgərlik, dulusçuluq və dəmirçilik kimi sahələr inkişaf etmişdi.
Ticarət yollarının Gəncədən keçməsi, şəhəri bölgənin iqtisadi baxımdan aparıcı qüvvəsinə çevirmişdi. Şəhərdə bazarlar, karvansaraylar və müxtəlif sənət emalatxanaları fəaliyyət göstərirdi. İxrac olunan əsas məhsullar arasında ipək, toxuculuq məmulatları, kənd təsərrüfatı məhsulları, metal əşyalar və şərab mühüm yer tuturdu. Dövlət büdcəsi əsasən vergi və rüsümlərdən formalaşırdı.
Gəncə Xanlığının Hərbi Qüvvələri və Müdafiəsi
Gəncə xanlığı öz təhlükəsizliyini və siyasi müstəqilliyini qorumaq üçün güclü hərbi qüvvəyə malik idi. Xanlığın əsas hərbi birliyi süvari qoşunlardan ibarət idi. Hər bir böyük kənd və mahalda yerli döyüşçülər – “ləzgi”, “sipahi”, “atlılar” və s. formalaşdırılırdı. Gəncə qalası və şəhərin müdafiə bürcləri xanlığın əsas dayaq nöqtəsi idi.
Xanlıq tez-tez qonşu xanlıqlar və xarici imperiyalar – xüsusilə İran, Osmanlı və Rusiya ilə siyasi və hərbi toqquşmalarla üzləşirdi. Gəncə şəhəri və qalası mühasirələr və döyüşlər üçün strateji nöqtə idi. Cavad xan dövründə 1804-cü ildə baş verən məşhur Gəncə mühasirəsi rus qoşunlarının işğalına qarşı qəhrəmanlıq salnaməsi kimi tarixə düşüb.
Gəncə Xanlığının Xarici Siyasəti və Diplomatik Münasibətləri
Gəncə xanları qonşu xanlıqlar – Qarabağ, Şəki, Quba, İrəvan və Şirvan xanlıqları ilə daim siyasi və hərbi əlaqələr saxlayırdı. Tez-tez ittifaqlar qurulur, müharibələr aparılır və diplomatik evliliklər baş tuturdu. Xanlar öz müstəqilliklərini qorumaq üçün bəzən İran şahı və Osmanlı sultanı ilə, bəzən də Rus imperiyası ilə müvəqqəti ittifaqa girirdilər.
Diplomatik siyasətin əsas məqsədi Gəncə xanlığının müstəqil mövqeyini saxlamaq, xarici müdaxilələrdən qorumaq və daxili sabitliyi təmin etmək idi. Lakin regionda güc nisbətləri və siyasi dəyişikliklər tez-tez xanlığın vəziyyətinə təsir edirdi. Rus imperiyasının Cənubi Qafqaza ekspansiyası bu prosesin kulminasiya nöqtəsi oldu.
Gəncə Xanlığının Rusiyaya Birləşdirilməsi və Ləğvi
XIX əsrin əvvəllərində Rusiyanın Cənubi Qafqazda genişlənməsi Gəncə xanlığının da sonunu yaxınlaşdırdı. 1804-cü ilin sonunda general Sisianovun rəhbərlik etdiyi rus qoşunları Gəncə qalasını mühasirəyə aldı. Cavad xan və onun əsgərləri qəhrəmancasına müqavimət göstərdi, lakin uzun mühasirədən sonra şəhər işğal olundu və xan öldürüldü.
Gəncə xanlığının ləğvindən sonra xan ailəsi sürgün edildi, rus hakimiyyəti yeni inzibati idarəetmə sistemi qurdu və Gəncə (Yelizavetpol) quberniyası yaradıldı. Bu, Şimali Azərbaycanın təkcə Gəncə deyil, digər xanlıqlarının da tədricən Rusiya imperiyasına birləşdirilməsi prosesinin başlanğıcı idi. Gəncə xanlığı ilə birlikdə Azərbaycanın dövlətçilik ənənələrinin bir hissəsi də yeni mərhələyə qədəm qoydu.
Gəncə Xanlığının Mədəniyyəti, Memarlığı və İrsi
Gəncə xanlığı dövründə bölgədə zəngin mədəni irs formalaşdı. Xanlığın paytaxtı – Gəncə şəhəri ticarət və sənətkarlıqla yanaşı, elm, ədəbiyyat və memarlıq mərkəzi kimi də tanınırdı. Burada məscidlər, karvansaraylar, hamamlar, kitabxanalar və saraylar tikilmiş, müxtəlif ədəbi məclislər təşkil olunmuşdu.
Gəncə memarlığı, xüsusilə Gəncə qalası, Şah Abbas məscidi, İmamzadə kompleksi və tarixi bazarları dövrün şəhərsalma ənənələrinin nümunəsidir. Xanlıq dövründə xalq şairləri, alimlər, sənətkarlar fəaliyyət göstərmiş, Gəncə folkloruna və ədəbi irsinə töhfələr vermişdilər. Bütün bu dəyərlər sonrakı nəsillərə miras qalmışdır.
Gəncə Xanlığının Siyasi və Tarixi Xronikası
| Tarix | Hadisə |
|---|---|
| 1747 | Nadir şahın ölümündən sonra xanlığın əsası qoyulur |
| 1750–1778 | Mirzə Məhəmməd xan və Şahverdi xanın hakimiyyəti |
| 1786–1804 | Cavad xanın hakimiyyəti və Gəncə xanlığının qüdrət dövrü |
| 1804 | Gəncə qalasının ruslar tərəfindən mühasirəsi və işğalı |
| 1804–1805 | Xanlığın ləğvi və Gəncənin Rusiya imperiyasına birləşdirilməsi |
Gəncə xanlığı XVIII əsrdə Azərbaycan tarixində böyük əhəmiyyətə malik dövlətlərdən biri kimi çıxış etmişdir. Siyasi, iqtisadi və mədəni baxımdan Cənubi Qafqazda mühüm rol oynayan xanlıq, bölgənin strateji həyatında və tarixi proseslərində mühüm iz qoymuşdur. Burada yaranan siyasi sabitlik, inkişaf etmiş sənətkarlıq və ticarət, hərbi güc və dövlət idarəçiliyi Azərbaycan dövlətçilik tarixinin parlaq səhifələrindəndir.
Cavad xan kimi liderlərin qəhrəmanlığı, Gəncə qalasının müdafiəsi, mədəni və memarlıq irsi, xan ailələrinin fəaliyyətləri bu xanlığın tarixdəki yerini daha da möhkəmləndirir. Gəncə xanlığının ləğvi və Rusiyaya birləşdirilməsi Azərbaycanın tarixində yeni mərhələ açsa da, xanlığın milli kimliyə, mədəniyyətə və dövlətçilik ənənələrinə verdiyi töhfə bu günə qədər yaşayır və gələcək nəsillərə ötürülür.
Ən Çox Verilən Suallar
Gəncə xanlığı 1747-ci ildə Nadir şahın ölümündən sonra, Cənubi Qafqazda siyasi parçalanma şəraitində yaranıb. Həmin vaxt Azərbaycanın bir çox bölgəsində müstəqil xanlıqlar formalaşmağa başlamışdı.
Gəncə xanlığının əsasını Ziyadoğlular sülaləsi qoymuşdu. İlk xan Mirzə Məhəmməd xan hesab olunur. Sonralar Şahverdi xan və Cavad xan kimi hakimlər də tanınmışdır.
Xanlığın paytaxtı Gəncə şəhəri idi. Bura siyasi, iqtisadi, hərbi və mədəni baxımdan bölgənin ən böyük və inkişaf etmiş şəhərlərindən biri olmuşdur.
Xanlıqda iqtisadiyyat əsasən kənd təsərrüfatı, ticarət və sənətkarlıq sahələri üzərində qurulmuşdu. Ticarət yolları Gəncədən keçirdi və şəhər Qafqazın mühüm ticarət mərkəzi idi.
Gəncə xanlığının əsas hərbi qüvvəsi süvari qoşunlardan ibarət idi. Qalanın müdafiəsi üçün şəhərdə bürclər və qala divarları mövcud idi. Yerli əhali də lazımi hallarda səfərbər olunurdu.
Gəncə xanlığı qonşu xanlıqlarla, İran, Osmanlı və Rusiya imperiyaları ilə siyasi və hərbi əlaqələr saxlayırdı. Tez-tez müharibələr, ittifaqlar və diplomatik evliliklər baş verirdi.
1804-cü ildə rus qoşunları Gəncə qalasını mühasirəyə aldı. Cavad xan qəhrəmancasına müqavimət göstərdi, lakin şəhər işğal olundu və xan öldürüldü. Xanlıq ləğv olundu və Rusiya imperiyasının tərkibinə qatıldı.
Gəncə xanlığı dövründə bölgədə zəngin mədəni irs, şəhərsalma və memarlıq inkişaf etmişdi. Şəhərdə məscidlər, karvansaraylar, hamamlar, bazarlar və qalalar tikilmiş, ədəbiyyat və sənətkarlıq çiçəklənmişdi.
Gəncə xanlığı Azərbaycan dövlətçiliyi, milli kimlik, şəhərsalma və mədəni irsin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Cavad xan kimi liderlərin qəhrəmanlığı tarixdə əbədi qalır.
Gəncə xanlığı ləğv olunduqdan sonra Rusiya imperiyası burada yeni inzibati idarəetmə sistemi – Gəncə (Yelizavetpol) quberniyası yaratdı və regionda Rusiya hakimiyyəti bərqərar edildi.
