Çağırışaqədərki hazırlıq anlayışı müasir dövlətin təhlükəsizlik sistemində gənclərin bilik, bacarıq və fiziki dözümlülük baxımından planlı yetişdirilməsini nəzərdə tutur. Orta məktəblərin son siniflərindən başlayan bu proses gənclərə hərbi xidmətə adaptasiya, fövqəladə hallarda özünü və ətrafını müdafiə etmə, intizam və komanda ruhu kimi keyfiyyətlər qazandırır. Qlobal miqyasda hibrid təhlükələr, kiber müharibə və təbii fəlakətlərin çoxalması kimi amillər çağırışaqədərki hazırlığın yalnız sırf hərbi yönümlə məhdudlaşmamasını şərtləndirir. Azərbaycanda bu sahə “Gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı haqqında” qanun, ümumtəhsil məktəblərinin fənn proqramları, eləcə də Müdafiə Nazirliyinin təşkil etdiyi yay toplanışları vasitəsilə tənzimlənir. Məqsəd gənci təkcə fiziki cəhətdən dözümlü etmək deyil; onun strateji düşünmə, ilkin tibbi yardım, informasiya təhlükəsizliyi vərdişlərini formalaşdırmaqdır. Statistikaya görə, hər il təxminən 90 min şagird bu kursları bitirir və on il ərzində hazırlıq keçmiş gənclərin hərbi xidmətdə qənaətbəxş göstəriciləri 22 faiz yüksəlib. Beynəlxalq təcrübə də təsdiq edir ki, çağırışaqədərki təlim görmüş gənclər orduda komandirlərin əmrlərini daha çevik icra edir, texniki avadanlıqları qavramaqda çətinlik çəkmir, stress davamlılığı isə yüksəlir. Hazırlıq prosesi eyni zamanda vətənpərvərlik tərbiyəsinin praktik platformasına çevrilir: tarix dərslərində qazanılan biliyin üzərinə poliqon təlimləri, hərbi muzey ekskursiyaları və veteranlarla görüşlər əlavə olunur. Bu budaq hər kəsin gələcək peşəsindən asılı olmayaraq özünəinamı yüksəldən, fövqəladə hallarda doğru qərarverməni öyrədən faktor kimi cəmiyyətin təhlükəsizlik mədəniyyətinə nüfuz edir.
Hüquqi çərçivə və normativ baza
Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində çağırışaqədərki hazırlıq “Ümumtəhsil məktəblərinin fənn kurikulumu” və ayrıca “Gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı haqqında” qanunla tənzimlənir. Qanuna əsasən 10 və 11-ci sinif şagirdləri hər həftə nəzəri dərslərdə silahın quruluşu, taktiki hazırlıq, topoqrafiya, ilkin tibbi yardım mövzularını öyrənir.
Normativ baza hazırlığın hər bir mərhələsinin kurrikulum həcmini, imtahan meyarlarını və təlimçilərin akkreditasiyasını müəyyənləşdirir. Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə Müdafiə Nazirliyi, Təhsil Nazirliyi və FHN birgə illik təqvim planı hazırlayır; bu plan üzrə poliqon dərsləri, atıcılıq günləri və heyətin yay toplanışları təşkil olunur.
Təhsil qurumlarında fənn proqramının strukturu
Çağırışaqədərki hazırlıq dərsləri üç blokdan ibarətdir: ümumhərbi biliklər, taktiki hazırlıq və vətənpərvərlik tərbiyəsi. Ümumhərbi blokda avtomat silahın parçalanıb-yığılması, fərdi qoruyucu vasitələrdən istifadə, rabitə qaydaları öyrədilir.
Taktiki hazırlıqda şagirdlər kartoqrafiya, kompasla orientir götürmə, səyyar düşərgə qurma, maneə zolağından keçmə vərdişlərinə yiyələnir. Vətənpərvərlik hissəsi isə Azərbaycan hərb tarixi, milli qəhrəmanların həyatı, beynəlxalq humanitar hüququn əsaslarına həsr olunur.
Fiziki hazırlıq və sağlamlıq tələbləri
Məktəbdə normal bədən tərbiyəsi dərslərinə əlavə olaraq çağırışaqədərki hazırlıqda fiziki test normativləri tətbiq edilir. Bunlar 1000 metr qaçış, turnikdə dartınma, qollarda bükülmə-açılma və qumbara atışıdır.
İdman həkimləri gənclərin ürək-damar, tənəffüs sistemi göstəricilərini monitorinq edir; göstəricilər “sarı zona”ya düşəndə şagird əlavə tibbi müayinə üçün göndərilir. Bu yanaşma orduda müayinə xərclərini azaldır, xidmətə yararlı kontingentin əvvəlcədən seçilməsinə kömək edir.
Yay toplanışları və poliqon təlimləri
Hər dərs ilinin sonunda iki həftəlik yay toplanışı təşkil olunur. Birinci həftədə şəxsi heyət quruda yönəlmə, düşərgə nizamı və rabitə məşqləri keçirir. İkinci həftədə atıcı silahdan 25 metr məsafədə təlim atışı, qəlpə barmaqlı qumpradan istifadə və maskalı kimyəvi hücum ssenarisi təkrarlanır.
Toplanışlar gənclərin komanda intizamını formalaşdırmaq üçün rotasiyalı qruplarda icra edilir: hər gün müxtəlif vəzifələrdə qərargah, patrul, səhra mətbəxi növbələri müəyyən olunur. Bu metod gəncin fərdi bacarığını kollektiv məsuliyyətə birləşdirir.
Sosial-psixoloji aspektlər və vətənpərvərlik
Psixoloqların müşahidələrinə görə çağırışaqədərki hazırlıqdan keçən gənclər özünəinam, stres davamlılığı, vaxtın planlaşdırılması kimi yumşaq bacarıqlarda 18–20 faiz üstünlük göstərir. Düzgün idarə olunan proses fərdi təşəbbüsü boğmur, əksinə liderlik keyfiyyətini stimullaşdırır.
Vətənpərvərlik komponentində şagirdlər Qala, Şuşa, Cəbrayıl kimi azad edilmiş ərazilərə səfər edir, şəhid ailələri ilə görüşür, hərbi hissələrdə açıq qapı günlərində yaşıdlarının xidməti şəraitini canlı görür. Bu emosional təcrübə formal bilgini real dəyərlərlə möhkəmləndirir.
Beynəlxalq təcrübə və Azərbaycan modeli
Litva, Finlandiya və İsveçrə kimi ölkələrdə də çağırışaqədərki təlim uşaqlıqdan başlayır, lakin vurğu əsasən fərdi hərbi bacarığa yox, milli müdafiədə ümumxalq iştirakına edilir. Azərbaycan modeli bu yanaşmanı adaptasiya edərək gənclərə təkcə silahı deyil, həm də kibertəhlükəsizlik, pilotaşsız uçuş aparatları, elektron kartoqrafiya biliklərini ötürür.
Beynəlxalq yarışlarda – “Tank biatlonu”, “Hərbi-sənaye sərgiləri”, “Cambridge Cadet Cup” – iştirak edən Azərbaycan gəncləri medallar qazanaraq ölkənin preconscription təlim sistemini tanıdır. Nəticədə beynəlxalq sertifikatlar və təcrübə mübadiləsi imkanları genişlənir.
Çağırışaqədərki hazırlığın iqtisadi dəyəri
Əmək bazarında planlaşdırma zamanı təlim keçmiş gənclərin texniki ixtisaslara yönləndirilməsi orduda mütəxəssis çatışmazlığını azaldır. Məsələn, artilleriya batareyalarında telemetriya operatorlarının mürəkkəb avadanlıqlara alışma müddəti hazırlıq keçməmiş çağırışçılara nisbətən üç həftə qısalır.
QHT-lərin araşdırmasına görə, hazırlığa qoyulan hər 1 manat sonradan ordu büdcəsinə 1,35 manat qənaət kimi qayıdır. Bu, tibbi müayinə, əlavə təlim, intizam pozuntularının azalması hesabına formalaşır.
Gələcək perspektivlər və rəqəmsal texnologiyaların rolu
2025-ci ildən STEAM laboratoriyaları vasitəsilə VR döyüş simulyatorları məktəb proqramına daxil ediləcək. Şagirdlər virtual mühitdə taktiki riyaziyyat və koordinasiya bacarıqlarını məşq edəcək, nəticələr elektron portfolioda toplanacaq.
Eyni zamanda dron pilotluğu modulu əlavə ediləcək; məqsəd gəncləri orduda artan pilotsuz sistem tələbatına hazırlamaq, həm də mülki sahələrdə – aqrar monitorinq, fövqəladə vəziyyət axtarış-xilasetmə – üçün kadr bazası formalaşdırmaqdır.
| Təlim bloku | Dərs saatı (illik) | İmtahan forması | Uğur faizi (2024) |
|---|---|---|---|
| Ümumhərbi bilik | 36 | Yazılı test | 91 % |
| Taktiki hazırlıq | 24 | Praktik poliqon | 87 % |
| Fiziki test | 18 | Normativ | 84 % |
| Vətənpərvərlik | 12 | Esse və müsahibə | 95 % |
Çağırışaqədərki hazırlıq sistemi gənclərin fiziki gücünü, texniki savadını və vətənpərvərlik dəyərlərini vahid platformada birləşdirir. Qanunvericilik, təhsil proqramları, poliqon təlimləri, sosial-psixoloji dəstək və beynəlxalq təcrübənin adaptasiyası sayəsində bu proses orduya hazırlıqlı kontingent, cəmiyyətə isə təhlükəsizlik mədəniyyətinə sədaqətli vətəndaş qazandırır. Hazırkı reallıq göstərir ki, müasir müharibələr təkcə səngərdə deyil, kiberməkanda, informasiya axınında, dron şəbəkələrində gedir; buna görə də hazırlığın məzmunu daim yenilənməli, VR simulyasiyaları, süni intellektli təlim modulları, rəqəmsal xəritələmə texnikaları proqramın ayrılmaz hissəsinə çevrilməlidir. Bölgələrdə infrastruktur bərabər qurulduqca, gənclərin sosial lift imkanı genişlənir, hərtərəfli hazırlıq sisteminin iqtisadi səmərəsi yüksəlir. Növbəti addım – qadın gənclərin hərbi-texniki sahələrə daha fəal cəlb edilməsi, könüllü müdafiə birliklərinin həyat tərzinə çevrilməsi, hətta yaşıl enerji mənbələrinin sahə təlimlərinə inteqrasiyası kimi yenilikdir. Beləliklə, çağırışaqədərki hazırlıq nə “məcburi dərs”, nə də sırf formal hərbi rituallar toplusudur; o, gələcəyin təhlükəsizliyini, əmək bazarının texniki ehtiyaclarını və gənclərin şəxsi inkişafını taktiki xəritədə eyni koordinata birləşdirən strateji layihədir. Bu xəritə düzgün oxunarsa, orduda xidmət müddəti də, mülki həyatda yararlılıq göstəriciləri də ən azı bir nəsil irəli sıçrayacaq.
Ən Çox Verilən Suallar
Hazırlıq gənclərin hərbi xidmətə fiziki və psixoloji baxımdan adaptasiyasını sürətləndirir. Həmçinin fövqəladə hallarda özünümüdafiə və ilkin tibbi yardım bacarıqları qazandırır. Statistik rəqəmlər göstərir ki, hazırlıq keçən çağırışçılar intizam pozuntularında 30 %-ə qədər azalma nümayiş etdirir. Bu isə orduda resurs itkisinin qarşısını alır.
Dərslər adətən 10 və 11-ci siniflərdə, yəni 15–17 yaş aralığında keçirilir. Fiziki testlər və poliqon toplanışları da həmin dövrə təsadüf edir. Məktəbdən kənar kurslara qatılanlar üçün 14 yaşdan etibarən ilkin modullar mövcuddur.
Qanun hər iki cins üçün nəzəri modulun məcburi olmasını, lakin silahla praktiki təlimdə könüllülük prinsipini nəzərdə tutur. Son illər qızların poliqon təlimlərində iştirakı artıb və gender balansını təşviq edən layihələr mövcuddur.
Belə şagirdlər üçün fərdi hazırlıq planı tərtib olunur; bədən tərbiyəsi müəllimi və məktəb tibb bacısı birlikdə uyğun məşq proqramı hazırlayır. Əlavə üç ay sonra yenidən test təşkil edilir. Müvəffəqiyyət göstəricisi 70 %-dən yuxarı olduqda kurs keçmiş sayılır.
Müəllimlər müdafiə nazirliyinin təsdiq etdiyi təlim-tərbiyə mərkəzində üçaylıq kursu bitirib sertifikat alırlar. Fiziki hazırlıq hissəsini bədən tərbiyəsi müəllimləri, taktiki hissəni ixtisaslaşmış ehtiyat zabitlər, tibbi modulu isə FHN könüllüləri keçir.
Məktəb şagirdləri üçün bütün xərclər dövlət büdcəsi və yerli icra orqanlarının birgə vəsaiti hesabına ödənilir. Şagirdlərə geyim dəstləri, qida rasionu və təlim materialları pulsuz verilir.
Bəli, 2023-cü ildən proqramlaşdırma əsasları və informasiya təhlükəsizliyi modulu əlavə olunub. Şagirdlərə şifrləmə, sosial mühəndisliyin riskləri və elementar kibermüdafiə alətləri haqqında praktiki dərslər təklif edilir.
Dron modulu hələ pilot layihədir və qeydiyyat rayon təhsil şöbələrində elan edilir. Namizədlər fiziki test, məntiq imtahanı və sağlamlıq müayinəsindən keçdikdən sonra kursa qəbul olunurlar.
Tam kursu və yay toplanışını bitirən gənc NATO-nun ICDL hərbi modulu üzrə ekvivalent tanınan sertifikat alır. Bu, Avropa ölkələrində ehtiyat qüvvə kurslarına müraciətdə üstünlük yaradır.
Müdafiə Nazirliyinin rəsmi saytında elektron dərs vəsaitləri, video təlimlər və test bazası yerləşdirilib. Şagirdlər evdən çıxmadan nəzəri biliklərini möhkəmləndirə, sertifikatlı müəllimlərdən distans təlim ala bilərlər.
