Azərbaycan ədəbiyyatı və aşıq sənəti əsrlər boyu xalqın ruhunu, duyğularını, tarixi yaddaşını və mənəvi dəyərlərini əks etdirən nadir incilər yaradıb. Bu poeziyanın ən rəngarəng, zəngin və geniş yayılmış formalarından biri gəraylıdır. Gəraylı, aşıq yaradıcılığının, el şeirinin və ümumən türk dünyası poeziyasının özünəməxsus poetik forması kimi həm struktur, həm məzmun, həm də bədii təsir baxımından dərin köklərə və böyük populyarlığa malikdir.
Gəraylı yalnız bir şeir forması yox, həm də xalq ruhunun, düşüncə tərzinin, milli-əxlaqi baxışların, insan həyatına, sevgiyə, təbiətə, vətənə və Allaha münasibətin bədii ifadə vasitəsidir. Əsrlərdir aşıqlar, el şairləri, kənd sakinləri, hətta sadə insanlar gəraylılar yazıb, oxuyub və onları ustad aşıqlardan öyrənərək yeni nəsillərə ötürürlər. Gəraylı forması həm məclis poeziyasında, həm toy, yas mərasimlərində, həm də şəxsi hiss və düşüncələrin poetik dillə ifadəsində əvəzolunmazdır. Bu janr el sənətinin, dilin ahənginin və xalq hikmətinin əsl nümunəsidir.
Gəraylı Şeiri: Tərifi və Strukturu
Gəraylı, əsasən dörd misradan ibarət bəndlər (bəndlərə “beyt” də deyilir) şəklində qurulan, ən çox 3-5 bəndlik və ya daha çox bəndli ola bilən, sillabik (heca vəznində) yazılan bir aşıq şeiri növüdür. Hər bənddə 4 misra olur, misraların hər birində adətən 8 heca (bəzən 7 və ya 9 heca) olur. Qafiyələnmə sistemi əsasən aaba və ya abab formasında olur. Gəraylı adətən başdan sona qədər bir neçə bənddə davam edir və bədii-emosional təsir gücünə görə xüsusilə seçilir.
Gəraylıda çox zaman birinci və ikinci misralar öz aralarında, üçüncü və dördüncü misralar isə başqa bir qafiyə ilə bağlı olur. Gəraylıda hər bəndin sonunda əsas fikir, hiss və ya çağırış ifadə olunur və bu, oxucuya güclü təsir bağışlayır. Şeirin melodikliyi, ahəngdarlığı və sadəliyi onu dinləyici və oxucu üçün anlaşıqlı, yaddaqalan və sevilən edir.
Gəraylının Tarixi Kökü və Yaranması
Gəraylı şeiri türk xalqları poeziyasında, xüsusilə Azərbaycan, Anadolu, Qazax, Qırğız və Türkmən aşıq yaradıcılığında çox qədim köklərə malikdir. Araşdırıcılar bu janrın başlanğıcını orta əsrlərə, hətta daha qədim dastan və xalq şeirinin formalaşdığı dövrlərə qədər aparır. “Gəraylı” sözünün mənşəyi ilə bağlı müxtəlif fərziyyələr mövcuddur. Bəzi tədqiqatçılar bu adın tarixi Gəray xan sülaləsi ilə, bəziləri isə “gəray” (uyğun, yaraşan) sözündən gəldiyini qeyd edirlər.
Gəraylı türkdilli xalqların xalq şeiri janrları arasında universal səciyyə daşıyır. Azərbaycan aşıq poeziyasında bu forma XVII-XVIII əsrlərdən etibarən müstəqil, tam bədii və musiqili janr kimi inkişaf edib, klassik aşıqlar və xalq şairləri tərəfindən zənginləşdirilib.
Gəraylı Şeirinin Mövzu Çeşidləri və Bədii Xüsusiyyətləri
Gəraylı janrı məzmunca çoxrənglidir. Ənənəvi olaraq sevgi, vətən, təbiət, həyat dərdləri, insan hissləri, dostluq, ayrılıq, fəlsəfi təhlillər, dini və əxlaqi motivlər gəraylılarda geniş əks olunur. Aşıqlar, bəzən də xalq içindən çıxan adi insanlar, yaşadıqları həyatın bütün acı və şirin məqamlarını, ümumi həyat hikmətini, ümumbəşəri dəyərləri bu janrda ustalıqla ifadə edirlər.
Gəraylı şeiri həmçinin musiqi ilə sıx bağlıdır. Aşıqlar onu sazın müşayiəti ilə ifa edirlər və müxtəlif havalar (ayrılıq, dərdli, yallı və s.) gəraylıya xüsusi ahəng və duyğu verir. Gəraylılarda təkrarlanan ifadələr, rədiflər, bədii təsvir vasitələri (bənzətmə, təşbeh, metafora və s.) tez-tez rast gəlinir.
Gəraylıda Dil və Üslub Xüsusiyyətləri
Gəraylı şeiri ənənəvi Azərbaycan dilinin səlis, təmiz və xalq dilinə yaxın forması ilə seçilir. Burada ağır və qəliz ifadələr, klassik ədəbiyyatın yüksək patosu yox, əksinə, həyatiliyi, gündəlik danışıq dili, el deyimi və obrazları üstünlük təşkil edir. Gəraylı şeiri adətən birbaşa müraciət, sual-cavab, xalq hikməti və qısa, kəskin ifadələr üzərində qurulur.
Bu janrda dilin ahəngliliyi, misraların qısa və yaddaqalan olması, xalq danışıq tərzinin bədii emalı əsas üstünlüklərdəndir. Hər gəraylı bir hekayət, bir mənzərə və ya bir ruh halını əks etdirir, xalqın duyğusunu və hikmətini yaşadır.
Gəraylının Azərbaycan Aşıq Ədəbiyyatında Yeri və Məşhur Nümunələri
Azərbaycan aşıq ədəbiyyatında gəraylı forması Şəmşir, Alı, Aşıq Ələsgər, Aşıq Valeh, Aşıq Musa kimi ustadların, eləcə də saysız-hesabsız adını bilmədiyimiz el şairlərinin yaradıcılığında geniş yer tutur. Gəraylı janrı həm də yeni dövr aşıqlarının, gənc şairlərin poeziyasına daxil olaraq müasir həyatın reallıqlarına cavab verir.
Gəraylı nümunələri əksər aşıq dastanlarında, el məclislərində, toy və yas mərasimlərində, xalq şənliklərində, radio və televiziyada, ədəbi məcmuələrdə, dərsliklərdə və folklor toplusunda yayılıb. Bu şeirlər vasitəsilə xalqın məişəti, adət-ənənəsi, münasibətləri, həyat fəlsəfəsi və mənəvi dünyası oxucu və dinləyiciyə ötürülür.
Gəraylının Dastan və Aşıq Mədəniyyətində Rolu
Gəraylı aşıq dastanlarının və el poeziyasının əsas strukturlarından biri kimi çıxış edir. “Koroğlu”, “Aşıq Qərib”, “Əsli və Kərəm”, “Abbas və Gülgəz” və digər məşhur dastanlarda gəraylı bəndləri qəhrəmanların hisslərini, döyüş çağırışlarını, sevgilərini, ayrılıqlarını və ümumiyyətlə, xalqın tarixini ifadə etmək üçün istifadə olunur.
Gəraylı şeiri həmçinin aşıq məclislərinin, söz yarışmalarının, el məhəbbətinin, ustad-şagird ənənəsinin və “deyişmə”lərin əsas poetik aləti hesab olunur. Hər bir aşıq öz fərdi üslubunu gəraylıda göstərə, yeni bədii tapıntılar, fərqli fikirlər, aktual mövzular üzərində orijinal şeirlər yarada bilir.
Gəraylı Şeiri: Müasir Dönəmdə və Populyarlaşma
Bu gün gəraylı janrı təkcə klassik aşıq poeziyasının deyil, həm də müasir poeziyanın və mahnı janrının ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Müasir aşıqlar, şairlər, bəstəkarlar gəraylı forması üzərində yeni təcrübələr aparır, onu musiqili folklorla, estrada janrı və populyar musiqi ilə birləşdirirlər.
Məktəblərdə, ali məktəblərdə, ədəbi dərnəklərdə gəraylı öyrədilir, onun dili, bədii quruluşu və janr xüsusiyyətləri gənc nəsil üçün yaradıcılıq məktəbi rolunu oynayır. Müxtəlif folklor festivallarında, beynəlxalq tədbirlərdə Azərbaycan gəraylısı xalq poeziyasının incisi kimi təqdim edilir.
Gəraylı Şeiri — Əsas Xüsusiyyətlər və Qısa Məlumat
| Xüsusiyyət | Açıqlama |
|---|---|
| Misra sayı | Hər bənddə 4 misra |
| Bənd sayı | 3-7, bəzən daha çox |
| Heca vəzni | Əsasən 8 heca (bəzən 7 və ya 9 heca) |
| Qafiyə sistemi | aaba, abab və s. |
| Mövzu çeşidi | Sevgi, vətən, təbiət, dərd, hikmət, fəlsəfə |
| Ədəbiyyat janrı | Aşıq poeziyası, el şeiri, xalq yaradıcılığı |
| Bədii vasitələr | Təkrarlama, təşbeh, rədif, xalq deyimi, sual |
| İfa forması | Sazın müşayiəti ilə, aşıq məclislərində |
Gəraylı Azərbaycan aşıq poeziyasının, xalq şeirinin və ümumən türk dünyası ədəbiyyatının ən canlı, ən sevilən, ən çox işlədilən poetik formalarından biridir. Onun bədii dəyəri, həyatiliyi, dilin axıcılığı, mövzu genişliyi və musiqi ilə bağlılığı onu xalq ruhunun, milli dünyagörüşün, poetik düşüncənin, el sözünün simvoluna çevirir. Gəraylı vasitəsilə nəsillər arasında mədəni, bədii, mənəvi körpü qurulur, ənənə yaşadılır və yenilənir. Hər bir yeni aşıq, hər bir şeir həvəskarı gəraylı janrında öz duyğusunu, fikrini, amalını poetik şəkildə ifadə edə bilər.
Bu gün də Azərbaycan gəraylısı təkcə el məclislərində deyil, həm də ədəbi, musiqili və mədəni layihələrdə, məktəb və universitetlərdə, televiziyada və beynəlxalq folklor platformalarında xalq yaradıcılığının əsl incisi, xalqın ruhunun canlı əksi kimi yaşamaqdadır.
Ən Çox Verilən Suallar
Gəraylı aşıq poeziyasının, el şeirinin və xalq yaradıcılığının ən geniş yayılmış və sevilən poetik formalarından biridir. Əsasən 8 hecalı, 4 misralı bəndlərdən ibarət şeirdir.
Ənənəvi gəraylı hər bənddə 4 misradan ibarət olur. Hər misra adətən 8 heca ilə yazılır, bəzi hallarda 7 və ya 9 heca da işlənir.
Gəraylıda qafiyə sistemi əsasən aaba və ya abab formasındadır. Yəni birinci, ikinci və dördüncü misralar qafiyələnir, üçüncü isə başqa qafiyə ilə gedə bilər.
Gəraylıda əsas mövzular sevgi, vətən, təbiət, insan hissləri, dostluq, dərd, fəlsəfə və xalq hikməti mövzularıdır.
Gəraylı əsasən saz alətinin müşayiəti ilə, aşıq məclislərində və xalq şənliklərində ifa olunur. Müxtəlif havalar gəraylıya xüsusi ahəng verir.
Gəraylı şeirində təşbeh, bənzətmə, rədif, sual-cavab, təkrarlama, xalq deyimi və obrazlı ifadələr geniş istifadə olunur.
Gəraylı aşıq poeziyasının ən əsas formasıdır və bir çox dastan, el şairi və ustad aşıqların yaradıcılığında geniş yayılıb.
Şəmşir, Alı, Aşıq Ələsgər, Valeh, Musa və bir çox digər klassik və çağdaş aşıqların əsərlərində möhtəşəm gəraylı nümunələri var.
Gəraylı janrı orta əsrlərdən türk xalqları poeziyasına məxsus olub, Azərbaycan aşıq poeziyasında XVII-XVIII əsrlərdən müstəqil janr kimi inkişaf edib.
Bu janr müasir poeziyada, mahnı janrında, məktəb və universitet dərslərində, ədəbi festivallarda və el məclislərində geniş şəkildə yaşadılır və yeni yaradıcılıq nümunələri ilə zənginləşdirilir.
