Hər bir dövlətin və cəmiyyətin özünəməxsusluğunu ifadə edən, onu digərlərindən fərqləndirən mühüm rəmzləri vardır. Dövlət atributları arasında bayraq, himn və gerb xüsusi önəm daşıyan rəmzlərdir. Gerb yalnız bir təsvir deyil, o, bir millətin tarixi, mədəniyyəti, dəyərləri və dövlətçilik ənənələrinin rəmzi olaraq çıxış edir. Bu yazıda gerbin mənası, tarixi inkişafı, simvolizmi və müasir dövrdə onun ictimai və hüquqi əhəmiyyəti geniş şəkildə izah olunacaq.
Gerbin anlayışı və funksiyası
Gerb — müəyyən bir dövlətin, şəhərin, ailənin və ya təşkilatın rəsmi rəmzidir. O, adətən qalxan formasında təqdim olunur və üzərində müəyyən simvollar, rənglər və nişanlar yerləşdirilir. Gerbin əsas funksiyası bir şəxsə, topluluğa və ya dövlətə məxsusluğu ifadə etmək, onun tarixini və əsas ideyalarını vizual formada çatdırmaqdır. Gerblər həmçinin hüquqi sənədlərdə, pul vahidlərində, dövlət idarələrinin binalarında və rəsmi geyimlərdə istifadə olunur.
Gerbin tarixi
Gerblərin tarixi qədim zamanlara — antik dövrlərə qədər gedib çıxır. Tarixdə ilk emblematik rəmzlərə Mesopotamiya, Misir və Roma imperiyası kimi qədim mədəniyyətlərdə rast gəlinmişdir. Lakin müasir anlamda gerblər əsasən orta əsr Avropasında inkişaf edib. O dövrlərdə cəngavərlər döyüş meydanında tanınmaq üçün qalxanlarının üzərinə simvol və nişanlar həkk edirdilər. Bu simvollar zamanla ailə gerblərinə, daha sonra isə şəhər və dövlət gerblərinə çevrildi.
13–14-cü əsrlərdə Avropada gerb sənəti — heraldika formalaşdı və bu sahə öz qanunları, terminologiyası və simvolikası ilə inkişaf etdi. Gerblərin tərtib olunmasında istifadə edilən hər bir element — rəng, forma və simvol özünəməxsus mənaya malik idi. Məsələn, qırmızı rəng cəsarəti, mavi sülhü, qartal hakimiyyəti, aslan isə gücü ifadə edirdi.
Azərbaycan Respublikasının Dövlət Gerbi
Azərbaycanın dövlət gerbi 1993-cü ildən bəri qanunla təsdiq edilmiş simvollardan biridir. Bu gerb Azərbaycanın müstəqilliyinin və dövlət suverenliyinin simvoludur. Azərbaycan gerbində milli-mədəni elementlər, tarixi köklər və dövlətçilik ideyaları bir araya gətirilmişdir.
Gerbin əsas elementi səkkizguşəli ulduzdur. Bu ulduz türk dünyasında qədimdən bəri istifadə edilən simvollardan biridir. Onun mərkəzində yerləşən alov isə Azərbaycan xalqının qədim “Odlar Yurdu” adlandırılması ilə bağlıdır. Alov həm də həyat, işıq və inkişaf rəmzi kimi qəbul olunur. Gerbin aşağı hissəsində buğda sünbülləri və palıd budaqları təsvir olunub. Buğda zəhməti, bolluğu və məhsuldarlığı, palıd isə möhkəmliyi və uzunömürlülüyü simvolizə edir.
Gerbdəki simvolların izahı
Gerbdəki hər bir element təsadüfi seçilməyib, hər biri konkret məna daşıyır:
- Səkkizguşəli ulduz — Azərbaycan türklərinin müxtəlif qollarını və ümumtürk birliyini simvolizə edir.
- Alov — ölkənin qədim “Odlar Yurdu” adını, həmçinin həyat enerjisini ifadə edir.
- Rənglər — Gerbdə istifadə edilən mavi, qırmızı və yaşıl rənglər Azərbaycan bayrağının rənglərini təkrarlayır və beləliklə, türklük, müasirlik və islam mədəniyyətini simvollaşdırır.
- Buğda sünbülü — kənd təsərrüfatına bağlılığı, xalqın zəhmətsevərliyini və bolluğunu əks etdirir
- Palıd budaqları — dözümlülüyü və əzəməti ifadə edir.
Bu simvollar bir araya gəldikdə, xalqın milli-mədəni kimliyini, dövlətin gücünü və xalqın dəyərlər sistemini əks etdirən güclü bir mesaj yaradır.
Gerbin hüquqi və ictimai rolu
Gerb yalnız estetik və simvolik əhəmiyyət daşımır. O, dövlətin konstitusiya və hüquq sistemində də mühüm yer tutur. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında dövlət rəmzləri ilə bağlı müddəalar yer alır və gerbin istifadəsi konkret qaydalarla tənzimlənir. Gerbin təhqiri və ya düzgün olmayan formada istifadəsi qanunvericilikdə cəzalandırılır.
Gerb həm də vətəndaşların dövlətə bağlılığını gücləndirən bir vasitə kimi çıxış edir. Rəsmi sənədlərdə, şəxsiyyət vəsiqələrində, pasportlarda, məktublarda və diplomlarda gerbin təsviri xalqın dövlətə olan hörmətini və inamını artırır. Gerb həmçinin məktəblərdə, dövlət idarələrində və xarici diplomatik nümayəndəliklərdə nümayiş etdirilir.
Müasir dövrdə gerbin rolu
Müasir dünyada gerb yalnız dövlətlərin deyil, müxtəlif təşkilatların, universitetlərin, şirkətlərin və şəhərlərin də özünü ifadə vasitəsinə çevrilib. Məsələn, əksər universitetlərə məxsus olan gerblər həmin ali məktəblərin tarixini, dəyərlərini və fəaliyyət istiqamətlərini təcəssüm etdirir.
Azərbaycan da bu tendensiyadan geri qalmır. Şəhərlərin, rayonların, ali məktəblərin və bəzi təşkilatların öz rəsmi gerbləri hazırlanır və istifadə olunur. Bu, milli identikliyin daha da gücləndirilməsinə və vizual kommunikasiya vasitələrinin inkişafına xidmət edir.
Gerb sadəcə bir təsvir və ya loqo deyil. Bu rəmz, xalqın və ya dövlətin kimliyini, tarixi köklərini, əsas dəyərlərini və dünyaya münasibətini ifadə edən xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Gerbin hər bir elementi xüsusi mənaya malikdir və təsadüfi seçilmir. Azərbaycanın Dövlət Gerbi də bu baxımdan zəngin simvolizmə malik olub, xalqımızın qədim keçmişini, mədəni irsini və müasir inkişafını əks etdirir. Beləliklə, gerbin yalnız tarixi bir simvol deyil, həm də gələcək nəsillərə ötürülən bir milli miras olduğunu demək mümkündür.
Ən çox verilən suallar:
Gerb müəyyən bir dövlətin, təşkilatın və ya ailənin rəsmi simvoludur və əsasən mənsubiyyət, tarix, dəyərlər və suverenliyi ifadə etmək üçün istifadə olunur.
Azərbaycanın müstəqilliyindən sonra rəsmi dövlət gerbi 1993-cü ildə təsdiq edilmişdir.
Səkkizguşəli ulduz Azərbaycan türklərinin müxtəlif qollarını və ümumtürk birliyini təmsil edir.
Alov işarəsi Azərbaycanın “Odlar Yurdu” kimi tanınmasına istinad edir və həyat, işıq, enerji rəmzidir.
Buğda zəhmət, bolluq və məhsuldarlığı, palıd isə möhkəmlik və əzəməti simvollaşdırır.
Mavi – türklük, qırmızı – müasirlik və inkişaf, yaşıl isə islam mədəniyyətini təmsil edir. Bu rənglər eyni zamanda Azərbaycan bayrağında da əks olunub.
Azərbaycan Konstitusiyası və müvafiq qanunvericilik gerbin istifadə qaydalarını müəyyən edir. Gerbin təhqiri və ya qeyri-qanuni istifadəsi cəzalandırıla bilər.
Gerb tipli simvolların mənşəyi qədim sivilizasiyalara getsə də, müasir gerblər əsasən orta əsr Avropasında cəngavərlər tərəfindən istifadə olunmağa başlanmışdır.
Gerb rəsmi sənədlərdə, şəxsiyyət vəsiqələrində, diplomlarda, dövlət idarələrinin binalarında və beynəlxalq səviyyədə nümayəndəliklərdə istifadə olunur.
Dövlət gerbi rəsmi və konstitusion simvol olub, bütün ölkəni təmsil edir. Təşkilat və universitet gerbləri isə daha çox daxili simvol kimi fəaliyyət göstərir və onların spesifik missiyasını əks etdirir.
