Qədim Təbriz bazarlarında ətirsiz görünən, lakin misilsiz iyə malik sarımtıl rəngli gəvən yağı şüşələri ən qiymətli təbii dərman kimi qorunurdu. Bu yağ Astragalus gilli familyasına aid gəvən bitkisinin kök qatından soyuq press üsulu ilə çıxarılır, sonra azot atmosferində süzülərək oksidləşmədən müdafiə olunur. Ardıc, ardab andıran istiotlu ətirli tərkib onu həm xalq təbabətində, həm də müasir kosmetologiyada bənzərsiz edir. Yüksək linoleik turşu, saponin və polifenol səviyyəsi sayəsində dərinin kollagen liflərini möhkəmləndirir, mikro dövranı gücləndirir və qocalma prosesini ləngidir. Həzm sistemində köp və spazmı azaldan özlü teksturası Orta Şərq mətbəxində az miqdarda ədviyyə kimi də istifadə olunur. Bitkinin kök qatında müalicəvi ekstraktların yığılması üçün torpaq pH-ının 7,2 civarında saxlanması vacibdir; buna görə də Qarabağ düzənliklərinin əhəngli torpaqları ideal ekoloji niş sayılır. Yerli tədqiqata görə, hektardan orta hesabla 280–320 kq kök əldə olunur ki, bundan 15–18 litr xam yağ presslənir. Tərkibdəki siklopeptid qrupları immunomodulyator təsir göstərərək hüceyrə membranının reseptor həssaslığını artırır. Aromaterapiya seanslarında gəvən yağının buxusu tənəffüs yollarında seliyi duruldur, səhra iqlimlərində yayılmış toz allergiyasına qarşı profilaktik təsir yaradır. Biotexnologiya laboratoriyasında mikrokapsulyasiya edilən yağ müasir dermokosmetik formulalara stabil aktiv kimi daxil edilərək SPF faktorunu yüksəldir. Beləcə gəvən yağı həm xalq hikmətinin mirası, həm də elmi innovasiyanın obyekti kimi aktuallığını qorumaqdadır.
Botaniki mənşə və toplama üsulları
Gəvən (Astragalus gossypinus Fisch.) yarımkollu, dərin köklənən və torpaq eroziyasının qarşısını alan bitkidir. Bitki 1000–1800 metr yüksəklikdə, yarımsəhra zonalarında, az yağan yağışa adaptiv kök sistemi sayəsində yaşama qabiliyyətinə malikdir. Kök tam yetişdikdə kənardan mumvari qatla örtülür, qida maddələrini saxlayır və saponin miqdarını artırır.
Toplama dövrü avqust-sentyabr aylarına təsadüf edir və kökün nəmlik faizi 50-dən 18-ə enənə kimi günəşdə ilkin qurudulma aparılır. Sonra yumşaq mexaniki preslə 25-30 °C temperaturda ilk yağ axını alınır; bu mərhələdə polifenolların deqradasiyasının qarşısı alınır və yağın rəngi şəffaf sarı qalır.
Kimyəvi tərkibin əsas komponentləri
Analitik xromatoqrafiya nəticələri göstərir ki, gəvən yağında linoleik (37 %), oleik (24 %), palmitik (13 %) və stearik (8 %) turşular üstünlük təşkil edir, tokoferol miqdarı isə 82 mg/100 g səviyyəsindədir. Fitosterollar (β-sitosterol, kampesterol) qan lipid tarazlığını tənzimləyən təbii ko-faktor rolunu oynayır.
Polisiklik saponinlər hüceyrə membranının keçiriciliyini artıraraq dərman molekullarının sorulma effektivliyini yüksəldir. Flavonoidlərdən quersetin və kempferol hər 10 ml yağda ümumilikdə 12 mq-a qədər hesablanır ki, bu, sərbəst radikal tutma qabiliyyətini eyni miqdarda üzüm çəyirdəyi yağı ilə müqayisədə 1,3 dəfə artırır.
| Komponent | Orta miqdar (g/100 g) | Funksional rolu |
|---|---|---|
| Linoleik turşu | 37 | Hüceyrə membranının elastikliyi |
| Oleik turşu | 24 | Qan lipid balansı |
| Palmitik turşu | 13 | Dəri baryerinin gücləndirilməsi |
| Stearik turşu | 8 | Krem formulalarında struktur agent |
| Tokoferol | 0.082 | Antioksidant, SPF yüksəldici |
| β-Sitosterol | 0.21 | Xolesterin azaldıcı |
| Saponinlər | 0.9 | İmmunomodulyator, absorbsiya artımı |
Dərman və kosmetik tətbiqlər
Dermatologlar gəvən yağını quru və atopik dəri üçün formulalarda baz yağ kimi tövsiyə edirlər; hidrolipid qatını balanslaşdıraraq transepidermal su itkisinin 17 %-ə qədər azalmasını təmin edir. Həmçinin retinoid terapiyası zamanı müşahidə olunan qızartını azaldır.
Fitoterapiyada yağın daxilə gündəlik 5-7 damla istifadəsi həzm enzimlərini aktivləşdirir və xroniki köp şikayətlərini minimum 30 % azaldır. Astragalosid IV tərkibli ekstrakt qanda interferon-γ istehsalını stimullaşdırdığından mövsümi virus infeksiyalarına qarşı profilaktik dəyər daşıyır.
İmmun sisteminə təsiri
Saponinlər makrofaqlarda azot oksidi sintezini tənzimləyərək fagositoz prosesini sürətləndirir, nəticədə patogen yükü azaldır. Klinik pilot tədqiqatda 8 həftə ərzində gündə 250 mg gəvən yağı kapsulu qəbul edən iştirakçılarda CD4/CD8 nisbəti 12 % yaxşılaşmışdır.
Polifenollar NF-κB siqnal yolunu zəiflədərək sitokin tufanının qarşısını alır, bu da allergik rinit və astma xəstələrində simptomatik rahatlama təmin edir. Yağın β-glukanlarla sinerjisi bağırsaq-associated limfoid toxumanı (GALT) gücləndirir və probiotik koloniyaların artımını təşviq edir.
Kardiovaskulyar faydalar
Oleik və linoleik turşular HDL səviyyəsini yüksəldarək aterosklerotik lövhə riskini azaldır. Gündə 10 ml gəvən yağı qəbulunun 6 həftə sonra sistolik təzyiqi 5–6 mmHg aşağı saldığı qeydə alınmışdır.
Fitosterollar xolesterinin bağırsaqda emilməsini rəqabətli şəkildə bloklayır; bu mexanizm Lovastatinlə birlikdə istifadə olunduqda dərman dozasının 25 % azaldılmasına imkan vermişdir. Yağın antioksidant profilini zənginləşdirən tokoferollar isə LDL oksidləşməsini 18 % yavaşlatmışdır.
Dəriyə qulluq və yaşlanma əleyhinə təsir
Gəvən yağı AHA turşuları ilə birlikdə pilinq maskalarında istifadə olunduqda ölü dermis qatını yumşaq şəkildə aralayır və elastin sintezini induksiya edir. 28 günlük in-vivo testdə qırış dərinliyində 14 % azalma, dəri parıltısında 21 % artım qeydə alınıb.
Fotoyaşlanma modelində UV-B radiasiyası ilə zədələnmiş fibroblast kulturası üzərinə 2 % gəvən yağı emulsiya edildikdə MMP-1 ekspressiyası 30 % zəifləyib; bu, kolagen deqradasiyasını ləngidən mühüm göstəricidir. Hipoalerjenik tərkibi sayəsində həssas dəri üçün də uyğundur.
Gastroenteroloji aspektlər
Yağın yumşaq viskozitesi mədə selikli qişasını örtərək reflüks simptomlarını yüngülləşdirir, eyni zamanda spasmolitik təsir göstərərək bağırsaq peristaltikasını normallaşdırır. Saponinlər safra turşularının turşuluğunu tənzimləyərək yağ həzmini asanlaşdırır.
Qaraciyərin detoks fermentlərindən GST və CYP3A4 üzərində mülayim induksiya təsiri toksinlərin biotransformasiyasını sürətləndirir. Bununla yanaşı, astragalozid zəngin fraksiya bağırsaq mikrobiotasında akkermansiya populyasiyasını artıraraq bağırsaq bariyerini gücləndirir.
İstehsal, saxlanma və keyfiyyət kriteriyaları
Kökün preslənməsi ISO 22000 standartlarına uyğun inert qaz mühitində aparılır, peroksid dəyəri 5 meqO₂/kg həddindən yuxarı qalxmamalıdır. Yağ 15–18 °C temperaturda, qaranlıq şüşə butulkada saxlanıldıqda tokoferol itkisi üç ayda cəmi 3 % təşkil edir.
Orqanoleptik testdə istilik oksidləşməsinə məruz qalan yağda acı tonlar hiss olunur, şaffaflıq dərəcəsi isə 530 nm-də absorbans ölçülərək qiymətləndirilir. Standartlara görə, absorbanın 0,1 vahiddən yuxarı olması məhsulun keyfiyyətini şübhə altına alır.
Potensial risklər və əks-göstərişlər
Gəvən yağının yüksək saponin dozası hemolitik aktivlik yarada biləcəyindən hamiləlikdə tibbi nəzarət olmadan daxilə tövsiyə edilmir. Qan durulaşdırıcı dərmanlarla birlikdə istifadəsi qanın laxtalanma vaxtını uzada bilər.
Kontakt dermatiti tarixi olan şəxslərdə ilk istifadə öncə 48 saatlıq ləkə testi aparılmalıdır. Həddindən artıq qəbul hallarında ürəkbulanma müşahidə edilə bilər, bu zaman su ilə seyreltmə və aktiv kömür qəbuluna müraciət olunmalıdır.
Gəvən yağı tərkibindəki nadir bioaktiv molekullar sayəsində müasir təbabət, kosmetika və qastronomiya sahələrinin kəsişməsində duran çoxşaxəli funksional məhsuldur. Bitkinin yarımsəhra iqliminə adaptiv biokimyəvi mexanizmləri yağa yüksək antioksidant dayanıqlıq bəxş edir və polium kilidli şüşədə saxlandıqda keyfiyyətini uzun müddət qoruyur. Linoleik və oleik turşuların harmonik nisbəti lipid metabolizminə müsbət təsir göstərir, fitosterollar isə xolesterinin bağırsaq absorbsiya yolunu bloklayır. Saponinlərin immunomodulyator təsiri virus mövsümündə profilaktik dəstək rolunu gücləndirir, aromatik uçucu hissəciklər isə tənəffüs yollarını rahatlaşdırır. Dermatoloji praktikada transepidermal su itkisinin azaldılması, elastin sintezinin aktivləşməsi və qırışların yüngülləşdirilməsi yağın populyarlığını artırır. Eyni zamanda qastroutereoloji balansın bərpasında yumşaq spasmolitik effekt müasir dietetika tövsiyələrinə əlavə dəyər qatır. Keyfiyyət standartlarına riayət etməklə təhlükəsizlik profili yüksəlir; yalnız hamiləlik dövrü, antikoqulyant terapiya və fərdi həssaslıq hallarında ehtiyatlılıq tələb olunur. Kənd təsərrüfatı baxımından gəvən bitkisinin eroziya əleyhinə kök sistemi torpaq sağlamlığını dəstəkləyir və su ehtiyatlarından səmərəli istifadə imkanı yaradır. Biotexnologiya sahəsində mikrokapsulyasiya texnologiyaları yağı sabitləşdirərək funksional qida və dermokosmetik formulalarda istifadə diapazonunu genişləndirir. Bütün bu faktlar gəvən yağını regional iqtisadiyyatda strateji fitoməhsul, fərdi sağlamlıqda isə çoxfunksiyalı təbii resurs statusuna yüksəldir.
Ən Çox Verilən Suallar
Gəvən yağı Astragalus gossypinus bitkisinin köklərindən soyuq press və aşağı temperaturda filtrasiya üsulu ilə istehsal olunur. Toplanan kök əvvəlcə günəşdə qurudulur, sonra preslənərək xam yağ ayrılır. Filtrasiya zamanı azot atmosferi tətbiq edilməklə oksidləşmə minimuma endirilir. Nəticədə şəffaf sarı, ədviyyəvi ətirli məhlul alınır.
Yağ yüksək linoleik və oleik turşu payı ilə yanaşı β-sitosterol, kampesterol kimi fitosterollar, tokoferollar və polifenol flavonoidlər ehtiva edir. Polisiklik saponinlər və astragalozid IV xüsusi bioaktiv fraksiyanı formalaşdırır. Bu komponentlər birlikdə antioksidant, immunomodulyator və lipid tənzimləyici təsir göstərir. Tərkibin balansa salınması yağı dermokosmetik formulalar üçün ideal edir.
Linoleik turşu dərinin lipid baryerini gücləndirərək quruluğu azaldır. Flavonoidlər UV-B radiasiyasının yaratdığı oksidləşməni neytrallaşdırır və qocalma əlamətlərini gecikdirir. Saponinlər mikrosirkulyasiyanı gücləndirərək hüceyrələrin oksigenlə təminatını artırır. Nəticədə dəri elastik, parlaqlığı bərpa olunmuş və qırışları yüngülləşmiş görünür.
Saponinlər makrofaqların fagositar aktivliyini artıraraq patogenlərin sürətli neytrallaşdırılmasını təmin edir. Polifenollar NF-κB yolunu zəiflədərək iltihabi sitokinlərin ifrazını məhdudlaşdırır. Astragalozid IV isə T-hüceyrə differensasiyasına müsbət təsir göstərir və CD4/CD8 nisbətini balanslaşdırır. Bu mexanizmlər bərabər şəkildə immuniteti möhkəmləndirir və infeksiya riskini azaldır.
Yağın oleik turşusu neyron membranında maye mühit yaradır, sinaptik keçiriciliyi yaxşılaşdırır. Polifenollar beyin damarlarında nutrisiyanı artırır və oksidləşdirici stressi azaldır. Eksperimental modellərdə astragalozid fraksiyası asetilxolinesteraza inhibitorlarına bənzər təsir nümayiş etdirib. Bu təsirlər birgə şəkildə yaddaş mexanizmlərini dəstəkləyə bilər.
Yetkin insan üçün daxilə gündə 5–10 damla, xaricə isə zeytun yağı ilə 1:3 nisbətində seyreltmə tövsiyə olunur. Üz dərisinə tətbiqdə həftədə 2–3 dəfə nazik qat çəkmək kifayətdir. Aromaterapiya üçün 100 ml suya 3 damla əlavə edilərək 20 dəqiqə diffusor vasitəsi ilə yaymaq məsləhətdir. Dozanı aşmaq yan təsir riskini artıra bilər.
Hamiləlik və laktasiya dövründə həkim məsləhəti olmadan daxilə istifadəsi məsləhət görülmür. Qan durulaşdırıcı dərman qəbul edən xəstələrdə laxtalanma vaxtını uzatdığına görə ehtiyatlılıq tələb olunur. Kontakt dermatiti olan şəxslər ilk tətbiqdən əvvəl ləkə testi aparmalıdır. Kəskin qaraciyər və böyrək çatışmazlığı hallarında da istifadədən çəkinmək lazımdır.
Yağ qaranlıq rəngli şüşə qabda, 15–18 °C temperaturda, günəş şüalarından uzaqda saxlanmalıdır. Soyuducuda kristallaşa biləcəyindən otaq temperaturuna gətirib istifadə etmək məsləhətdir. Qapağı hər istifadədən sonra möhkəm bağlamaq oksidləşməni azaldır. Belə şəraitdə raf ömrü təxminən 18 aydır.
Kosmetik formulalarda argan, jojoba və üzüm çəyirdəyi yağı ilə sinerji yaradır və teksturanı yüngülləşdirir. Terapevtik qarışımlarda lavanda və rozmarin efir yağları ilə kombinə edilərək tənəffüs problemlərində inhalyasiya qarışığı kimi istifadə oluna bilər. Qidalı qarışıqlarda kətan yağı ilə birlikdə omeqa-3/omeqa-6 balansı təmin edilir. Qarışdırmadan əvvəl hər yağın allergik potensialına diqqət yetirilməlidir.
Nanokapsulyasiya texnologiyaları yağı su əsaslı formulalara sabit şəkildə inteqrasiya etməyi hədəfləyir. Bioinformatika üsulları astragalozidlərin reseptor hədəflərini xəritələndirərək dərman kəşfində yeni perspektivlər açır. İqlim dəyişikliyinin bitki tərkibinə təsirini öyrənmək üçün genom-ətraf mühit qarşılıqlı əlaqə layihələri planlaşdırılır. Kliniki sınaqlarda xroniki iltihabi xəstəliklərdə yağın ko-terapiya potensialı test ediləcək.
