Şiə mənbəşünaslığının erkən dövrlərində formalaşan “Ğeybəti Numanî” imamət doktrinasını sistemli şəkildə izah edən nadir əsərlərdən biridir. Məhəmməd ibn İbrahim əl-Numanî X əsrdə Bağdad mühitində yetişmiş, hədis tənqidini ravilərin bioqrafiyası və isnad analizinə əsaslanaraq yeniləşdirmiş alim idi. O, müəllimi Məhəmməd ibn Yəqub əl-Kuleyninin elmi irsini davam etdirərək on ikinci imamın qeyb dövrü barədə mötəbər rəvayətləri topladı, ictimai sarsıntı içində qalan şiə icmasına həm teoloji, həm də psixoloji dayaq yaratdı. Müəllif gözləmə fenomenini passiv hərəkətsizlik yox, mənəviyyatın, bilik axtarışının və sosial ədalətin inkişaf mərhələsi kimi şərh edir. Əsər imamətin siyasi boşluğu dolduran metafizik funksiya ilə yanaşı, ictimai rəhbərlik mexanizmlərini də müəyyən edir; xüms institutunun şəffaf idarəsi, elm həlqələrinin təşkili, ailə dəyərlərinin qorunması intizarın praktiki sütunları kimi təqdim olunur. “Ğeybəti Numanî”nin dili nəqlçi üslubu qorusa da, hər hədisdən sonra qısa şərhlər yerləşdirilərək vasitəçi izaha ehtiyacı minimuma endirir. Əlyazma ilk dəfə Bağdad, Qum, Nəcəf və Rey skriptoriyalarında köçürülmüş, XII-XIII əsrlərdə Büveyhi və Səlcuq himayəsində bölgəyə yayılmışdır. Hindistanın Ləknəu şəhərində şiə mədəniyyətinin inkişafı ilə əsərin litoqrafiya nəşrləri ortaya çıxmış, Qacar sarayı dövründə farsca tərcümə olunan versiyalar mədrəsə proqramına daxil edilmişdir. Müasir dövrdə Tehran, Beyrut və Küveyt nəşriyyatları mətnin tənqidi variantlarını çap etmiş, Qərb universitetlərində sosial-psixoloji aspektlərə dair dissertasiyalar hazırlanmışdır. “Ğeybəti Numanî” sadəcə tarixi mətn deyil, kollektiv ümidin, mənəvi disiplinin və elmi təfəkkürün sintez olunduğu canlı mənbədir; bu səbəbdən hər dövrün oxucusu öz intellektual ehtiyacına uyğun mesaj tapa bilir.
Əl-Numanînin həyatı və elmi siması
Məhəmməd ibn İbrahim əl-Numanî Abbasi xilafətinin zəiflədiyi dönəmdə Bağdadın məşhur Sərəciyyə mədrəsəsində təhsil aldı. Şiə alimlərinin nisbi azadlıq qazandığı həmin illərdə o, fiqh, kəlam və hədis təhlili dərslərini eyni vaxtda götürərək sintetik metod formalaşdırdı. Kuleynidən aldığı isnad tənqidi prinsiplərini daha da sərtləşdirərək hər ravinin bioqrafiyasını xüsusi dəftərdə qeydə aldı. İkinci abzas
Bu elmi dəqiqlik Numanîni tələbə dairələrində nüfuzlu fiqh müəlliminə çevirdi. Onun dairəsində yetişən alimlər—xüsusən Şeyx Müfid—sonrakı əsrlərdə İmamiyyə hüquq məktəbinin əsas sütunlarını qurdu. Bağdad kitabxanalarında ravilərin ərəbçə və farsca tərcümeyi-hal sənədlərini toplayan ilk tədqiqatçılardan olması “Ğeybəti Numanî”nin mənbə etibarlığını yüksəltdi.
Əsərin struktur xəritəsi
Mətn girişdən sonra on altı fəsilə bölünür; hər fəsil öz daxilində ardıcıl hədis qrupları və ara şərhlərdən ibarətdir. İlk dörd fəsil imamət konsepsiyasını Qurani-kərim ayələri və mötəbər hədislərlə sübut edir, xüsusən “on iki imam” hədislərini isnad-isnad təqdim edir. İkinci abzas
Beşinci fəsildən səkkizincisinə qədər kiçik qeyb dövrünün sosial mexanizmləri müzakirə olunur: dörd xüsusi naibin funksiyası, maliyyə axınlarının tənzimi, elmi liderliyin ötürülməsi. Doqquzuncu-on ikinci fəsillər zühur əlamətlərini qəti və qeyri-qəti olmaqla təsnif edir, son dörd fəsil isə intizarın fərdi və ictimai tərəflərini, əxlaq kodeksini, ailə institutunun qorunmasını izah edir.
Kiçik qeyb dövrü və naiblərin rolu
Əl-Numanî kiçik qeyb dövrünü imamın fiziki qapalılıq, lakin kommunikativ açıq mərhələsi kimi təqdim edir. Dörd naib—Osman ibn Səid, Məhəmməd ibn Osman, Hüseyn ibn Ruh, Əli ibn Məhəmməd—imamla icma arasında hüquqi, maliyyə və ideoloji körpü funksiyası daşıyır. İkinci abzas
Müəllif bu naiblərin məsum olmadığını, lakin etibarlılıq testindən keçdiyini vurğulayır. İcmanın zəkat və xüms kimi maliyyə vəsaitlərini onlara təhvil verməsi dini vacibət hesab edilir, çünki imamın gizliliyi dövründə təşkilati davamlılıq bu mexanizmlə təmin olunurdu.
Gözləmə fəlsəfəsi və aktiv intizar
Əsər gözləmə aktını boş zaman keçirmə deyil, “ən böyük cihad” kimi qiymətləndirir. Numanî fəal intizarın dörd sütununu sadalayır: təqva (fərdi əxlaq), elm (rasional düşüncə), ədalətə kömək (sosial müdaxilə) və ailə dəyərləri (nəsil davamlılığı). İkinci abzas
Müəllifin fikrincə, cəmiyyət bu dörd istiqamətdə möhkəmlənəndə zühur üçün münbit zəmin yaranır. O, pessimizmi “şeytani təlqin” adlandırır və oxucunu ümidsizlikdən qorumaq üçün peyğəmbərdən gələn “Ümid möminin nəfəsidir” hədisini isnadla qeyd edir.
Zühur əlamətlərinin qəti və qeyri-qəti təsnifatı
Numanî mətnləri təhlil edərək yalnız çoxsaylı isnadla təsdiq olunan hadisələri qəti kateqoriyaya daxil edir. Sufyani üsyanı, Məkkədə Nəfs-i Zəkiyyənin qətli və səma nidası qəti əlamətlər sırasındadır, çünki bunların isnad zənciri ən az üç müstəqil ravilər xətti ilə dəstəklənir. İkinci abzas
Qeyri-qəti əlamətlər, məsələn, təbii fəlakətlər və iqtisadi sarsıntılar kontekstə bağlıdır; müəllif oxucunu sensasion təqvim axtarışından çəkindirir. O, hədislərin məqsədinin tarix təyin etmək yox, mənəvi hazırlığı stimullaşdırmaq olduğunu vurğulayır.
İsnad tənqidi metodologiyası
“Ğeybəti Numanî” isnad tənqidini üçpilləli modeldə aparır: ravinin şəxsiyyət etibarı, mətnin məzmun uyğunluğu, digər ravilərin təsdiqi. Numanî hər hədisdən sonra qısa anotasiya verərək xəbər zəncirini oxunaqlı saxlayır. İkinci abzas
Bu yanaşma sonrakı əsrlərdə Şeyx Tusinin “Ğeybə”si, Şeyx Səduqun “Kəmal əd-din”i kimi mənbələr üçün istiqamət yaradır. İsnad tənqidinin standartlaşdırılması şiə mənbəşünaslığının elmi səviyyəsini yüksəldir və ravilərin bioqrafik təhqiqatını genişləndirir.
Əlyazma korpusu və yayılan nüsxələr
Tədqiqatçılar altı tam, beş natamam əlyazma nüsxəsinin mövcudluğunu təsdiqləyir. Nəcəf imamzadə kitabxanasında XI əsrə aid ən qədim nüsxə saxlanılır, Qum və Məşhəd skriptoriyalarının nüsxələrində cüzi fərqlər var. İkinci abzas
Hindistanda litoqrafiya üsulu ilə çap edilən XIX əsr nüsxələri əsərin Cənubi Asiyada yayılmasına şərait yaratdı. XX əsrin sonlarında Tehran və Beyrut tənqidi nəşrləri mətni sabitləşdirərək yeni araşdırmalar üçün etibarlı baza yaratdı.
Azərbaycan mühitində qəbul və tədris
XIX əsrdə Şamaxı və Nardaran təkkələrində əsərdən parçalar dərs mətninə çevrildi. Sovet dövründə məhdudiyyətlər olsa da, əlyazma nüsxələri gizli şəkildə qorundu. İkinci abzas
Müstəqillikdən sonra Bakı İlahiyyat İnstitutu “Ğeybəti Numanî”ni “Şiə mənbəşünaslığı” fənninin əsas oxu siyahısına daxil etdi. Hazırda gənc tədqiqatçılar intizar psixologiyası, maliyyə mexanizmləri və ravilər əlaqə xəritəsi mövzularında dissertasiya yazırlar.
| Fəsil | Mövzu | Rəvayət sayı | Əsas vurğu |
|---|---|---|---|
| 1 | İmamət ayələri | 44 | İlahi rəhbərlik |
| 5 | Kiçik qeyb və naiblər | 27 | İcma idarəsi |
| 8 | Qəti zühur əlamətləri | 36 | Sufiayni və səma nidası |
| 12 | Qeyri-qəti əlamətlər | 22 | İqtisadi və təbii proseslər |
| 15 | Aktiv intizar modeli | 18 | Təqva və elm |
Şiə düşüncə tarixində “Ğeybəti Numanî” təkcə hadisələri nəql edən mətn deyil, kollektiv şüur formalaşdıran ideoloji platformadır. Əsər imamın gizliliyini fatalizm deyil, yaradıcı hazırlıq mərhələsi kimi təqdim etməklə fəal sosial dinamizm təbliğ edir. Numanînin isnad tənqidi metodologiyası İmamiyyə elmi ənənəsində ravilərin bioqrafik araşdırmasını sistemləşdirir, bununla da mənbəşünaslığın elmi səviyyəsini yüksəldir. Əlyazmanın regiondan-regiona yayılması gözləmə mədəniyyətini vahid mətndə birləşdirərək şiə icmalarına ümumi identitet çərçivəsi qazandırır. Müasir akademik araşdırmalar əsərin yalnız teoloji yox, həm də psixoloji və sosial funksiyalarını önə çəkir; ümidsizlik sindromunun qarşısını alma modeli kimi “Ğeybəti Numanî” həm post-kolonial müqavimət, həm də modern cəmiyyətin etik təlimat kitabı kimi öyrənilir. Azərbaycan mühitində aparılan tərcümə və şərh layihələri mətnin lokal kontekstdə aktual anlamını genişləndirir, yeni nəslə tarix və mənəviyyat arasında körpü qurur. Bütün bu səbəblərdən “Ğeybəti Numanî” yalnız klassik irs nümunəsi deyil, dövrün dəyişən suallarına cavab verməyə qadir canlı xəzinədir.
Ən Çox Verilən Suallar
Əsərin müəllifi məşhur alim Məhəmməd ibn İbrahim əl-Numanîdir. O, X əsrdə Bağdad elmi mühitində hədis, fiqh və kəlam fənləri üzrə ixtisaslaşıb. Kuleyninin yaxın tələbəsi kimi isnad tənqidində yeni meyarlar formalaşdırıb. “Ğeybəti Numanî” onun ən məşhur əsəridir.
Mətn on altı əsas fəsildən ibarətdir. İlk bölmələr imamət dəlillərini, ortadakılar kiçik qeyb sistemini açıqlayır. Son hissələr zühur əlamətlərini və intizar fəlsəfəsini izah edir. Bu quruluş mövzu ardıcıllığını təmin edir.
Kiçik qeyb dörd xüsusi naib vasitəsilə imamın icma ilə əlaqə saxladığı təxminən yetmişillik mərhələdir. Naiblər maliyyə, hüquqi və ideoloji məsələlərdə icmaya rəhbərlik ediblər. Əl-Numanî onların rolunu etibarlı, lakin məsum olmayan vəkil kimi təqdim edir. Dövr imamın fiziki gizliliyi, lakin kommunikativ açıq mərhələsidir.
Numanî əlamətləri qəti və qeyri-qəti kateqoriyalara bölür. Qəti əlamətlər Sufyani üsyanı, səma nidası, Nəfs-i Zəkiyyənin qətlidir. Qeyri-qəti əlamətlər təbii fəlakət, iqtisadi böhran kimi kontekstual hadisələrdir. Bu bölgü təqvim axtarışından çəkindirir.
Müəllif intizarı təqva, elm, ədalətə töhfə və ailə dəyərlərini möhkəmləndirmək kimi aktiv davranışlarla ölçür. Gözləmə passiv deyil, məsuliyyətli hazırlıq kimi təqdim olunur. Beləliklə, cəmiyyət zühura hazır olmalıdır. Bu model sosial dinamizmi saxlamağa kömək edir.
Ən qədim tam nüsxə Nəcəf imamzadə kitabxanasında saxlanılır. Paleoqrafiya nüsxəni XI əsrə aid edir. Kağız və mürəkkəb analizi onun Büveyhi dövrü skriptoriyasında köçürüldüyünü göstərir. Tənqidi nəşrlər üçün əsas baza rolunu bu nüsxə oynayır.
Numanî ravilərin etibarlılığını bioqrafik təftiş və məzmun uyarlığı ilə qiymətləndirir. Bu yanaşma sonrakı şiə mənbələrində standart halına gəlib. İsnad tənqidinin sistemləşməsi mənbəşünaslığın elmi səviyyəsini yüksəldib. Ravilər şəbəkəsinin xəritələndirilməsi də bu əsərlə başlayıb.
XIX əsrdə Şamaxı və Nardaran təkkələrində əsər dərs mətninə çevrilib. Müstəqillikdən sonra Bakı İlahiyyat İnstitutu onu tədris proqramına daxil edib. Hal-hazırda türk dilinə elmi tərcümə hazırlanır. Doktorantlar intizar psixologiyası mövzusunda araşdırmalar aparırlar.
“Ğeybəti Numanî” ümidsizlik şəraitində mənəvi dirəniş modeli təqdim edir. İntizarın aktiv versiyası sosial ədalət uğrunda fəaliyyətə təşviq edir. Psixoloji tədqiqatlar onu kollektiv ümid generatoru kimi qiymətləndirir. Buna görə də mətn bugünkü cəmiyyətdə də dəyərli resursdur.
İlk tənqidi nəşr 1965-ci ildə Seyyid Kəzim Əl-Qummi tərəfindən Beirutda aparılıb. 1998-ci ildə Tehran “Dərül-Kütüb əl-İslami” geniş müqəddimə ilə yeni versiya dərc edib. Küveyt, Qahirə və Beyrut nəşriyyatları da son illərdə variant fərqlərini müqayisə edən nəşrlər təqdim ediblər. Bu işlər mətnin sabit formasını təmin edib.
