Əmircan kəndinin səssiz küçələrində doğulub boya-başa çatan Qəyyur Yunus Azərbaycan təsviri sənətinin bənzərsiz simalarından biridir. Rəssamlıq yoluna Səttar Bəhlulzadənin emalatxanasında ilkin müşahidələrlə başlayan gənc istedad zamanla qrafika, portret və miniatür elementlərini öz fərdi üslubunda cəmləşdirdi. Bakıdakı Əzim Əzimzadə adına Rəssamlıq Məktəbi, sonra isə Tbilisi Dövlət Rəssamlıq Akademiyasındakı təhsili onun texniki bacarıqlarını möhkəmləndirdi və klassiklərlə müasir axtarışlar arasında körpü yaratdı. 1972-ci ildən beynəlxalq sərgilərin daimi iştirakçısı kimi tanınan sənətkar əsərlərində Şərq fəlsəfəsi, sufizm və milli ornamentika ilə Qərb rəngkarlığının kompozisiya həllini harmonik şəkildə birləşdirir. Qadın obrazlarını yüksək estetik və dini-mənəvi çalarlarla canlandırması rəssamı xüsusilə fərqləndirir; kətan üzərində yağlı boya ilə işlənən bu portretlərin arxa fonunda ərəb xəttatı yazılar, quş, armud, balıq və gül motivləri tez-tez gözə dəyir. Sovet sənət siyasətinin sərt çərçivələri əsərlərinin sərgilənməsini bir vaxt məhdudlaşdırsa da, Yunus sonrakı illərdə yaradıcılıq azadlığının rəmzinə çevrildi. Onun əsərləri Tretyakov Qalereyası, Şərq Xalqları İncəsənəti Muzeyi, Musée de l’Orangerie, Rokfeller kolleksiyası kimi nüfuzlu məkanlarda qorunur. “Allah gözəldir və gözəlliyi sevir” kəlamını bədii kredosuna çevirən rəssam insan ruhunun nurlu tərəflərini ifadə etməyə çalışır. Yaradıcı enerjisini sadə məişət səhnələrinə poetik məna qazandırmağa yönəldən Yunus müxtəlif mədəniyyətlərin ruhunu bir tabloya sığışdırmağı bacarır. Peşəkar dairələrdə “Azərbaycan qadınının zərif müjdəçisi” kimi təqdim olunan müəllif həm də gənc rəssamlar üçün nümunə sayılır. Yaradıcılıq fəlsəfəsində milli dəyərləri qlobal perspektivlə uzlaşdırmaq əsas yer tutur. Bu möhtəşəm sənətçi portretinin incə detallarına varmaq onun fırçasından süzülən rəngləri yaxından tanımaq deməkdir.
Erkən Həyat və Təhsil
Qəyyur Habil oğlu Yunusov 26 mart 1948-ci ildə Bakının Əmircan kəndində dünyaya gəldi; bu qədim Abşeron məskəni sonradan onun sənət mənbəyinə çevrildi. Orta məktəbi bitirdikdən sonra 1967-1971-ci illərdə Əzim Əzimzadə adına Rəssamlıq Məktəbində akademik rəngkarlığın təməl prinsiplərini öyrəndi. Burada perspektiv, rəng ziddiyyəti və kompozisiya dinamizminə dair biliklərini formalaşdıran gənc rəssam, yerli miniatür ənənəsindən də bəhrələndi. Az vaxtda portret janrında təcrübəsini artıraraq müəllimlərinin diqqətini cəlb etdi.
1971-1977-ci illərdə Tbilisi Dövlət Rəssamlıq Akademiyasına qəbul olunması onun üfüqlərini genişləndirdi; gürcü, rus və avropa modernizmi nümunələri ilə tanış oldu. Akademiyada Qafqaz rəngkarlığının avanqard axınlarını müşahidə edən Yunus öz janr seçimini qadın portretləri və ornamental fon üzərində qurdu. Bu illərdə sosialist realizmi tələblərinə baxmayaraq, müəllimləri onun fərdi ekspressiyasına dəstək verdilər. Tbilisidə qazandığı akademik intizam sonrakı mövzuların dəqiqliyinə və koloristik zənginliyinə zəmin yaratdı.
Yaradıcılıq Üslubu və Fəlsəfəsi
Qəyyur Yunusun üslubunu məharətlə elastikləşən xəttatlıq, yumşaq kontur və parlaq rəng palitrası müəyyənləşdirir. Qırmızı, firuzəyi və qara fon üzərindəki ağ ton keçidləri kompozisiyanı həm dramatik, həm də meditatif edir. Portretlərdə gözlərin və əllərin plastikasına xüsusi diqqət yetirir; baxışlarda daxili aləm, əllərdə isə qadının yaradıcı gücü əks olunur. Kompozisiya quruluşunda boşluqları rəmzi əşyalarla dolduraraq monoxrom fonda simvolik tipaj mühiti yaradır.
Sənətkarın fəlsəfəsi sufizmin “eşq”, “gözəllik” və “bütövlük” konsepsiyalarına söykənir. Hər tablo bir növ zikir prosesini xatırladır: təkrarlanan kalliqrafik sözlər baxışın axıcılığını istiqamətləndirir, rəng gradiasiyaları isə ruhi tədriciliyi təmin edir. Kətanın kənarlarında göyərən balıq və quş təsvirləri ruhun azadlığını, armud və gül motivləri isə bolluqla məhəbbəti simvolizə edir. Yunus üçün boya sadəcə rəng deyil, mənəvi işıqdır; səth boyu sükunətlə yayılıb tamaşaçını dərin düşüncəyə dəvət edir.
Qadın Portretləri və Simvolizm
Sənətkarın ən çox tanınan silsiləsi lirik qadın portretləridir; bu əsərlərdə milli libasların parlaq ornamentləri və incə zinət detallarına xüsusi yer verilir. Rəssam portretlərə anatomiya dəqiqliyindən çox ruhani saflaşma yükləyir; üz cizgiləri minimal ştrixlərlə verilsə də, baxışların dərinliyi tamaşaçı ilə emosional dialoq yaradır. Portretlərin arxa fonu rəng blokları və kalliqrafik həndəsi yazılarla zənginləşir, bu da qadının daxili aləmini metaforik dillə açır.
Simvol kimi seçilən balıq İslam mədəniyyətində bolluq və bərəkəti, quş isə azadlığı ifadə edir. Armud meyvəsi yaradıcılıq şirəsini, gül isə əbədiyyən təravətli eşqi təcəssüm etdirir. Ərəb əlifbası ilə yazılmış “Allah”, “Haqq” və “Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim” sözləri tabloya ilahi rezonans qatır. Yunus qadın obrazını həm milli, həm də ümumbəşəri kontekstdə göstərərək cinsiyyət üzərindən insanın nurani mahiyyətini təsvir edir.
Karyera və Sərgilər
Rəssam 1972-ci ildən etibarən Azərbaycan və xarici ölkələrdə on bir fərdi sərgi təşkil edib; ilk təqdimat Bakıdan başlayıb, sonrakı illərdə London, Alma-Ata və Moskva kimi mədəni mərkəzlərdə auditoriya qazandı. 1990-cı ildə rejissor Teymur Bəkirzadənin çəkdiyi “Qəyyur” sənədli filmi onun yaradıcılıq prosesini geniş ictimaiyyətə tanıtdı. SSRİ dövründə sosialist realizm tələbləri bir çox əsərlərinin ekspozisiyasını əngəlləsə də, müstəqil dövr Yunusa sərbəst tamaşaçı spektri gətirdi.
2018-ci ildə Moskva Şərq Xalqları İncəsənəti Muzeyində keçirilən “Gizli və görünən” adlı sərgi rəssamın yaradıcılıq retrospektivini əhatə etdi və onun qadın portretlərinin mistik təbiətini aktuallaşdırdı. Sərgi çərçivəsində YARAT Müasir İncəsənət Məkanı ilə əməkdaşlıq rəssamın gənc nəsillə dialoqunu intensivləşdirdi. Hər sərgi onun universal mövzu axtarışlarını nümayiş etdirərək əsərlərin yeni interpretasiya qatlarını üzə çıxardı.
Əsərlərin Beynəlxalq Kolleksiyalarda Təqdimatı
Qəyyur Yunusun tabloları nüfuzlu muzey və şəxsi kolleksiyalarda qorunur; bunların sırasında Moskva Tretyakov Qalereyası, Dövlət Şərq Xalqları İncəsənəti Muzeyi, Parisdəki Musée de l’Orangerie, Nyu-Yorkdakı Rokfeller ailə kolleksiyası xüsusi önəm daşıyır. Əsərlərin müxtəlif coğrafiyalarda nümayişi onun bədii dilinin mədəni sərhədləri aşdığını təsdiq edir. Almaniya, Fransa, ABŞ, Norveç, Finlandiya, Hollandiya kimi ölkələrdəki qalereyalar da portret silsilələrini alqışlayıb.
Bu geniş coğrafi yayılma Azərbaycan mədəni irsinin dünya incəsənət xəritəsində mövqeyini möhkəmləndirir. Beynəlxalq kuratorlar Yunusun əsərlərində Qacar portret ənənəsi ilə modern təfəkkürün sintezini yüksək qiymətləndirir. Onun tabloları Qafqaz-Şərq motivlərini Qərb ekspressionist palitrası ilə cəsarətlə birləşdirərək qlobal auditoriyaya tanış gələn, eyni zamanda ekzotik qalan estetika yaradır. W
Mükafatlar və Təltiflər
Qırx ildən artıq yaradıcılıq yolu dövlət tərəfindən yüksək qiymətləndirilib və dörd nüfuzlu mükafatla təltif olunub. 1995-ci ildə “Humay” Mədəniyyət Mükafatı ilk böyük mükafat kimi rəssamın yaradıcılıq innovasiyalarını ön plana çıxardı. 2002-ci ildə “Azərbaycan Respublikasının əməkdar rəssamı” fəxri adı rəssamın milli incəsənətə verdiyi töhfələrin təsdiqi oldu. 2011-ci ildə “Tərəqqi” medalı onun sənətdə yenilikçi təşəbbüslərinə verilmiş dövlət təşəkkürüdür. 2015-ci ildə əldə etdiyi “Xalq rəssamı” fəxri adı isə Qəyyur Yunusu Azərbaycan təsviri sənətinin canlı əfsanəsinə çevirdi.
| İl | Təltif | Sərəncam Orqanı | Əhəmiyyəti |
|---|---|---|---|
| 1995 | “Humay” mükafatı | “Humay” Fondu | Yaradıcı yenilik və milli motivlərin yeni yozumu |
| 2002 | “Əməkdar rəssam” fəxri adı | Azərbaycan Respublikası Prezidenti | Milli incəsənətin inkişafına uzunmüddətli töhfə |
| 2011 | “Tərəqqi” medalı | Azərbaycan Respublikası Prezidenti | Sənət və cəmiyyət arasındakı körpü roluna görə |
| 2015 | “Xalq rəssamı” fəxri adı | Azərbaycan Respublikası Prezidenti | Yaradıcılıq irsinin ümummilli dəyər statusu |
Bu təltiflər rəssamın yaradıcılıq mərhələlərini rəsmi şəkildə möhürləməklə yanaşı, gələcək nəsil sənətçilər üçün də motivasiya mənbəyidir.
Qəyyur Yunusun İrsi və Təsiri
Rəssam zəngin məzmunlu portretlərlə yanaşı, miniatür və abstraksiyanın sərhədlərini genişləndirərək gənc yaradıcılar üçün metodoloji örnəklər qoydu. Onun şagirdləri qadın obrazının estetik kodunu və kalliqrafik rəmzlərin tabloya inteqrasiyasını öyrənərək müasir Azərbaycan rəngkarlığında yeni tendensiyalar formalaşdırırlar. Muzey ekspozisiyaları ilə bərabər, ustadın internet platformalarındakı virtual qalereyaları da auditoriya coğrafiyasını genişləndirir.
Akademik dairələr Yunusun əsərlərini Qafqaz incəsənət tarixinin post-sovet dirçəliş mərhələsinin açar nümunəsi kimi tədris proqramlarına daxil ediblər. Onun bədii dili gender estetikasına milli-dini kontekst verərək regional sənətşünaslıqda tədqiqat müstəvisi yaradıb. Bu təsir həm forma, həm də məzmun baxımından yeni dövr rəssamlarını improvizə etməyə təşviq edir və mədəni irsin davamlı ötürülməsini təmin edir.
Sənətkarın Müasir Dönəmdə Rolu
Rəqəmsal dövrdə Qəyyur Yunusun yaradıcılığı müasir curatorlar üçün canlı laboratoriyaya çevrilib; onun analoq koloritini rəqəmsal çap və proyeksiya texnikaları ilə sintez edən layihələr reallaşdırılır. 2023-cü ildə Bakıda keçirilən “Digital Heritage” festivalında Yunusun klassik portretlərinin interaktiv medialara köçürülməsi gənc tamaşaçını rəng və simvol şifrələməsi ilə qarşı-qarşıya qoydu. Bu təşəbbüslər sənətkarın bədii univerzumunu yeni nəsillərə tanıtdırmaqla yanaşı, yaradıcı yenilənmə prosesini stimullaşdırır.
Sənətşünaslar rəssamın irsinin UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrs siyahısına potensial namizəd olmasını da müzakirə edir. Fərdi fonda saxlanılan tabloların rəqəmsal arxivləşdirilməsi, elm-tədqiqat sahəsində onlayn bazanın yaradılması rəssamın mirasını gələcək nəsillər üçün əlçatan edəcək. Belə yanaşmalar Yunusun əzəli mövzularının dövri bəşəri aktuallığını bir daha sübut edir.
Qəyyur Yunusun yaradıcılığı milli incəsənət tarixində həm modernist, həm də klassik zəriflik kodlarını bir tabloda birləşdirən nadir nümunədir. Onun əsərlərindəki kalliqrafik zəriflik, ruhani rəng palitrası və qadın estetikasının poetik izahı illər ötsə də aktuallığını itirmir. Rəssamın müxtəlif ölkələrdə nümayiş etdirilən portretləri Azərbaycan mədəniyyətinin universal estetik dəyərlərini təbliğ edir. Sənətkarın qazandığı mükafatlar yalnız şəxsi nailiyyət kimi deyil, həm də milli bədii düşüncənin beynəlxalq aləmdə qəbulunun göstəricisidir. Gənc rəssamlar onun texniki yeniliklərini, simvol seçimlərini və rəng analoqlarını tədqiq edərək yaradıcılıqda yeni istiqamətlər formalaşdırırlar. Muzey və qalereyalarda qorunan hər bir tablo keçmişin poetik xatirəsini gələcəyə daşıyır. Qəyyur Yunus fırçasının izi insanın mənəvi aləminə işıq salmaqdadır; kolektiv yaddaşın estetik təhlilində onun adı canlı məktəb kimi dəyərləndirilir. Rəssamın portretlərində qadının zərafəti ilə ilahi harmoniyanın sintezi sənətin gücünü bir daha xatırladır. Bütün bu cəhətlər Azərbaycan rəngkarlığının qlobal mədəniyyət sisteminə inteqrasiyasını möhkəmləndirir və sənətkarın ömür yolunu əbədi məna ilə işıqlandırır.
Ən Çox Verilən Suallar
Qəyyur Yunus 1948-ci il martın 26-da Bakının Əmircan kəndində anadan olmuş, tanınmış Azərbaycan rəssamıdır. O, Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının üzvü və 2015-ci ildən “Xalq rəssamı” fəxri adına layiq görülmüşdür. Təhsilini Bakıdakı Əzim Əzimzadə Məktəbi və Tbilisi Dövlət Rəssamlıq Akademiyasında almışdır. Onun yaradıcılığında qadın portretləri, sufı motivləri və milli ornamentika aparıcı mövzulardır.
Qəyyur Yunusun əsərlərində parlaq, nəsihətamiz rəng palitrası və kalliqrafik yazı elementləri ön plandadır. O, yağlı boya texnikasında yumşaq kontur və möhkəm tonal keçidlərdən istifadə edərək ruhani ab-hava yaradır. Portretlərində qadın obrazları estetik zəriflik və dini-mənəvi simvolizm daşıyır. Gül, quş, balıq kimi rəmzlərlə bəzədilən fonlar tablolara çoxqatlı mənalar əlavə edir.
Rəssam 1995-ci ildə “Humay” mükafatını qazanıb, 2002-ci ildə “Əməkdar rəssam” fəxri adını alıb. 2011-ci ildə ona “Tərəqqi” medalı təqdim olunub. 2015-ci ildə isə “Xalq rəssamı” fəxri adı ilə təltif edilib. Bu mükafatlar onun bədii nailiyyətlərinin dövlət səviyyəsində tanınmasının göstəricisidir.
Qəyyur Yunusun tabloları Moskva Tretyakov Qalereyası, Dövlət Şərq Xalqları İncəsənəti Muzeyi, Parisdəki Musée de l’Orangerie kimi aparıcı muzeylərin fonduna daxil edilib. Həmçinin Rokfeller ailəsinin şəxsi kolleksiyasında, Berlin Etnografiya Muzeyində və YARAT Müasir İncəsənət Məkanında onun əsərləri mövcuddur. Əlavə olaraq, Almaniya, ABŞ, Norveç və Türkiyədəki qalereyalar da Yunusa məxsus tabloları qoruyur. Bu faktlar rəssamın bədii dilinin qlobal auditoriya tərəfindən dəyərləndirildiyini göstərir.
Rəssam qadın obrazlarını milli libas, rəng və simvolika ilə zənginləşdirir. Portretlərdəki baxışlar lirik dərinlik, mənəvi sakitlik və estetik ahəng yaradır. Arxa fonlarda kalliqrafik ərəb yazıları ilahi harmoniya üçün metaforik çərçivə rolu oynayır. Bu yanaşma qadın gözəlliyini sadəcə fiziki çalarlarla deyil, ruhi zəriflik fonunda təqdim edir.
Ərəb əlifbası ilə yazılmış “Allah”, “Haqq” və “Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim” kimi sözlər sənətkarın dini-mənəvi baxışını əks etdirir. Kalliqrafik elementlər tablolara ritmik axıcılıq və mətnual dərinlik qatır. Bu yazılar həm də sufi estetikasında eşq, gözəllik və həqiqət anlayışlarını simvollaşdırır. Beləcə, rəssam vizual və mətnual qatları vəhdətdə təqdim edir.
Bakı və Tbilisidə aldığı akademik təhsil Qəyyur Yunusa klassik rəngkarlıq bazasını təmin etdi. Tbilisi Akademiyasında Qafqaz modernizmi nümunələri ilə tanışlıq onun kompozisiya cəsarətini artırdı. Bu qarışıq məktəb təcrübəsi nəticəsində o, Şərq miniatür ənənəsini Qərb ekspressionist həlləri ilə sintez etdi. Nəticədə, rəssam unikallığı ilə seçilən fərdi üsluba yiyələndi.
1990-cı ildə Bakıdakı ilk retrospektiv sərgi rəssamın milli auditoriyada geniş tanınmasına səbəb oldu. 2018-ci ildə Moskva Şərq Xalqları İncəsənəti Muzeyindəki “Gizli və görünən” ekspozisiyası isə beynəlxalq sənət müzakirələrində yeni dalğa yaratdı. London və Alma-Atadakı sərgilərindən sonra Yunusun portretləri avropa kolleksiyaçıları üçün maraqlı obyektə çevrildi. Hər bir sərgi yaradıcılığın fərqli mərhələlərini meydana çıxararaq tənqidçilərin diqqətini çəkdi.
Gənc yaradıcılar rəssamın simvol istifadəsi, kalliqrafik üslub və koloristik ziddiyyətlərindən ilham alırlar. O, ənənəvi ornamentləri müasir kompozisiyaya inteqrasiya etməyin yollarını göstərir. Portret psixologiyasına verdiyi əhəmiyyət gəncləri obrazların daxili aləmini araşdırmağa təşviq edir. Yunusun yaradıcılıq fəlsəfəsi estetik zövqlə mənəvi dərinliyi balanslaşdırmağı öyrədir.
Yunus zaman-zaman sənət təlimləri və ustad dərsləri keçirərək gənc istedadların inkişafına dəstək verir. O, həmçinin sosial layihələrdə iştirak edərək milli sənət irsinin təbliğinə töhfə qoyur. Film və sənədli layihələrdə yaradıcılıq prosesini nümayiş etdirməsi cəmiyyətə incəsənətin daxili mətbəxini açır. Beləliklə, o, yalnız rəssam deyil, həm də mədəniyyət təbliğatçısı rolunu oynayır.
