Qiblə kompası səyyah səccadəsinin kənarında gizlənən kiçik mexanizm deyil; o, Yer kürəsinin coğrafi şəbəkəsini müsəlmanın ibadət ritmi ilə birləşdirən dəqiq orientasiya alətidir. Məkkədəki Kəbə dünyanın harasında olursunuz olun eyni istiqamətdə qalır və qiblə kompası maqnit iynəsi ilə bu şərti daşıyaraq yerli meridianla müqayisədə dəqiq sapmanı göstərir. Xilafətin ilk genişlənmə dövründə məscidlərin mihrabı astronomik kölgə üsulu ilə təyin edilsə də, karvan ticarəti yeni navigasiya həllini tələb edirdi. VIII əsrdə insanlıq artıq Çin iynə kompasından xəbərdar idi; Bağdad riyaziyyatçıları bu texnologiyanı trigonometrik “qiblə cədvəlləri” ilə birləşdirdilər. Səyyah korpuslu dənizçilər üçün bu cədvəllər lat aləti kimi işləyirdi: genişlik, uzunluq və maqnit azimut əsasında qiblə bucağı analoq göstərildi. Səhrada bədəvi dəyilən küləyin altında qiblə kompası həm namaz platformasını, həm düşərgə çadırının girişini yönləndirir, həm də karvanın səhər marşrutunu sığortalayırdı. Müasir dövrdə GPS və telefon tətbiqləri eyni funksiyanı rəqəmsallaşdırıb, lakin maqnit iynəsi hava limanında rozetka axtarmayan sadiq köməkçi olaraq qalır. Qiblə kompası geodeziya, geofizika və dini hüququ eyni an çəkəyə gətirdiyindən, onun incə kalibrovkası tək fiziki mexanika deyil, həm də fiqh məsələsidir. İynənin sapma dəyəri yerin maqnit meyli, dəmir kütlə təsiri, hətta yaxınlıqdakı elektron cihazlardan asılı dəyişir; buna görə alət üzərində düzəliş halqaları və cədvəl diskləri yerləşdirilir. Hər bir istifadəçi zəif maqnit anomaliyalarını anlamaq üçün sadə sınaq üsullarını öyrənməli, çünki düzgün istiqamətə niyyət əqidənin ayrılmaz hissəsidir. Qiblə kompası beləliklə iman, elm və texnologiyanın qovşağında işıq saçan nizam simvoludur.
Tarixi İnkişaf və İslam Elmi Mirası
Erkən İslam dövründə qiblənin təyini üçün astronomik metodlar – Günəş kölgəsi, ulduz xəritəsi və kainat modeli – istifadə edilirdi. Abbasilər dönəmində Bəttani və Əl-Biruninin sintrigonometrləri qiblə bucağını riyazi formulaya saldı. Bu dövrdə “samt əl-qiblə” kitabələri məscid girişində oyularaq ümumi istiqlala çevrildi.
Kompasın İslam dünyasına gəlişi X əsrdə Fars Körfəzində ticarət edən Çin–ərəb dənizçiləri vasitəsilə sürətləndi. Əyyubi və Məmlük coğrafiyaşünasları maqnit iynəsini əvvəlcə dəniz daşına yapışdırılmış şam çubuğuna yerləşdirir, sonra onun sapmasını qiblə cədvəlinə uyğun düzəldirdilər. Bu, mücərrəd trigonometriyanın praktik ibadətlə sintezinin başlanğıcı oldu.
Mexaniki Arxitektura və İş Prinsipi
Tipik qiblə kompası bərk korpus, maye amortizasiyalı maqnit iynəsi və ikiqat miqyaslı diskdən ibarətdir. Birinci disk coğrafi meridianı, ikinci disk şəhər‐şəhər qiblə bucağını daşıyır. İynə maqnit şimalına düzəldikdən sonra istifadəçi yaşadığı şəhərin adını yuxarıya gətirir və qiblə oxu avtomatik görünür.
Maye amortizator iynənin titreşməsini yatırdığından oxunuş 3–4 saniyəyə sabitləşir. Dəqiqi dərəcə bölgüsü 360 hissəyə bölünür və səhv payı ±1°-dən az saxlanır. Qoruyucu şəffaf örtük iynəni toz və statik enerji yığılmasından qoruyur, həm də ekstrim temperaturda mayenin buxarlanmasını əngəlləyir.
Maqnit Sapma və Dəqiqlik Etalonları
Yer maqnit sahəsi coğrafi qütblərlə üst-üstə düşmədiyi üçün daimi sapma mövcuddur. Bu sapma Böyük Qafqaz ətəklərində 6°, İstanbulda 4°, Dubayda isə 1° civarında dəyişir. İstehsalçı disklərinə bu düzəliş əlavə olunan zaman regional səhv minimallaşır.
Metal konstruksiyalı avtomobildə və ya dəmir məscid günbəzində kompas ox Dəmir Qanad təsirindən yanıldıcı sapma göstərir. Bu halda aləti 2–3 metr məsafəyə aparıb təkrar ölçmək tövsiyə olunur. Günəşin hündürlük bucağını kölgə metodu ilə müqayisə edərək kompasın kalibrovkası sahə şəraitində təsdiqlənir.
Elektron Qiblə Kompasları və Sensor Sintezi
Rəqəmsal qiblə cihazları fluxgate maqnetometr, üçoxlu akselerometr və mikroprosessoru birləşdirir. Akselerometr cihazın istənilən bucaqda tutulmasını düzəldir və ekran istiqamət oxunu sabit göstərir. GPS modulu avtomatik enlik və uzunluğu daxil edərək qiblə bucağını həndəsi düsturla hesaplayır.
Program təminatı mütəmadi olaraq Beynəlxalq Geomaqnit Modeli məlumat bazası ilə yenilənir və təzə maqnit sapmalarını nəzərə alır. Beləliklə, istifadəçi başqa şəhərə səyahətdə sensor kalibrovkası aparmadan doğru istiqamətə yönəlir. Enerji istehlakı azaldılması üçün kompas rejimi yalnız hərəkət sensoru gecikmə aşkar edəndə aktivləşir.
Qiblə Kompasının Astronomik Alternativləri
Universal dəqiqlik üçün qədim üsullara qayıtmaq mümkündür. Göy üzündə Yupiterin və ya Siriusun yüksəliş azimutu əvvəlcədən cədvəl formasında verilirsə, Günəş kölgəsi üsulu ilə qiblə istiqaməti kəsişmə nöqtəsindən tapılır. Əl-Battani tabla cədvəllərində 1240 şəhərin qiblə bucağını ulduz yüksəkliklərinə bağlayaraq “cəbr” yolu göstərmişdir.
Yer kürəsi ortasında qibləni birbaşa təxmini üçün “qiblə xəritəsi” metodunda böyük döngə riyaziyyatı tətbiq olunur. İlk addım enlik və uzunluqları coğrafi dairələrə çevirmək, ikinci addım isə sferik kosinus teoremi ilə bucağı tapmaqdır. Kompas bu hesablamanı disklə sadələşdirir, lakin anlayışın fəlsəfəsi ulduzlarla bərabər yaşayır.
İslam Hüququnda Qiblə Təyini Qaydaları
Fiqh mənbələrində qibləni dəqiq bilməyən şəxsin ciddi araşdırma aparması vacib sayılır. Kompas mövcud olduqda ehtimal yolu ilə başqa istiqamət seçmək məqbul sayılmır. Əgər maqnit anomaliyası və ya cihaz nasazlığı məsciddə sabit qiblə xəttini şübhə altına alırsa, camaat imamı mihrabla eyni xəttdə qalmağa üstünlük verir, çünki icma birliyi şəxsi ehtimala qalib gəlir.
Dənizdə və ya təyyarədə kompas oxunuşu istiqamət saxlamayan daşıyıcıda tez-tez dəyişir. Bu halda fiqh alimləri namaz vaxtı içərisində təkrar istiqamət düzəlişinə ehtiyac olmadığını bəyan edir; ilkin niyyət ixlasla tutulduğu vaxt kifayətdir. Lakin mümkün olduğu andaca cihaz kalibrovkası yenilənməlidir.
Sahə Tətbiqləri və Çoxfunksiyalı Modellər
Həcc ziyarətində çadır düşərgələrində işıq gecə vaxtı minimum olduğundan fosforlu qiblə oxu LED işıqlı kompaslar populyardır. Bu modellər əlavə olaraq termometr və nəmlik göstəricisi daşıyır ki, zəvvar günvurma riskini idarə etsin. Sahara marşrutunda istifadə olunan kompaslar qum keçirməyən silikon o-ring və suya davamlı kapsulla qorunur.
Qiblə tapan kompakt ağıllı saatlar idman modunda addım sayını da ölçür, səyahət müddətində ibadət fasiləsi planlaşdırmaq asanlaşır. Bluetooth ilə mobil tətbiqə bağlanan cihaz qiblə dəyişikliyini xəritədə canlı göstərir. Beləliklə ibadət oriyentasiyası rəqəmsal həyat tərzi ilə sinxrona girir.
Təhsil və Mədəniyyət Perspektivləri
Mədrəsə laboratoriyalarında kompas modelini söküb maqnit iynəsini süni maqnitlərlə kalibrovkadan keçirmək tələbəyə Yer maqnit sahəsinin real dinamikasını göstərir. Bu praktika astronomiya dərsləri ilə birləşərək sferik trigonometriya terminlərini tətbiq etmə şansı yaradır.
Kilisə zəng qülləsindəki qədim kompasın muzey ekspozisiyasında İslam astronomu əsərləri ilə yanaşı göstərilməsi, elmlərarası dialoqu təşviq edir. Qiblə kompası belə dinlərarası elmi dialoqun material dəlilidir; eyni göy qübbəsinin altında yön tənlikləri ortaq geodeziya sahibidir.
| Kompas növü | Kalibrovka metodu | Sapma dəqiqliyi (°) | Enerji tələbi |
|---|---|---|---|
| Mexaniki diskli | Regional düzəliş halqası | ±1,0 | Yox |
| Fluxgate sensorlu | Rəqəmsal BGS modeli | ±0,5 | 3,7V batareya |
| GPS sintezli | Avtomatik geomaqnit bazası | ±0,3 | 5V USB |
| Lazer proyeksiyalı | İşıq qütb xətti uyğulu | ±0,8 | Litium akku |
Qiblə kompası karvansara arxasında dayanmış dəvənin yüklərini rahat daşdıra bilməsi üçün yoldaşlıq edən səyyah dostu kimi başlayıb, tədricən cibdə dəqiq mini-laboratoriyaya çevrilib. Onun maqnetik iynəsi təbiətin görünməz qüvvəsini Kəbəyə yönəlmiş sakit xəttə çevirir və iman sahibinə coğrafi komfort payı bağışlayır. Rəqəmsal sensorlar, GPS alqoritmləri və geomaqnit modellər bu sadə ideyanı daha da dəqiqləşdirir, lakin əsas mexanizm eyni qalır: doğru istiqamət namaz niyyətini yer üzündə sabit hala gətirmək. İlin fəsilləri dəyişsə də, yerin daxili nüvəsinin maqnit axını insanın istiqamət axtarışına yollar açır. Qiblə kompasının tarixi astronomik müşahidələr, geodeziya hesabatları və fiqh qadağalarının təcrübədən keçdiyi uzun bir elm yoludur. Bu alət həm qədim elmin şahidi, həm müasir texnologiyanın sınaq meydanıdır. Səhrada, okean gəmilərində, göydələn ofisində və ya kamp çadırında iynənin titrəyən oxu insanı eyni mərkəzə yönəldir. Ona görə qiblə kompasını tanımaq texniki avadanlıq öyrənməkdən daha geniş anlama malikdir; bu, Yer kürəsinin tək mərkəzə görə miqyaslandığını hiss etməkdir və hər tərpənişdə niyyətin miqyasını artırır.
Ən Çox Verilən Suallar
Alətin içindəki maqnit iynəsi Yer maqnit sahəsinin şimal cizgisi boyunca sabitləşir. Korpus üzərində qiblə bucaq diski var; istifadəçi olduğu şəhərin kodunu diskin üst hissəsinə gətirir. İynə 0° şimala düzəldikdən sonra diskin üzərindəki qiblə oxu Məkkə istiqamətini göstərir. Oxu seccadə səthində uzadaraq ibadət yönü təyin edilir.
Maqnit şimalı coğrafi şimaldan fərqləndirən bucağa sapma deyilir. Hər regionda bu dəyər coğrafi uzunluq və yer nüvəsinin maqnit axınına görə dəyişir. Qiblə diskində sapma cədvəli əvvəlcədən əlavə olunur; istifadəçi həmin dəyəri artı və ya çıxma işarəsi ilə hesaba qatmalıdır. Rəsmi geomaqnit xəritələr ildə azı bir dəfə yoxlanılmalıdır.
Dəmir və nikel tərkibli əşyalar iynə yaxınlığında lokal maqnit sahəsi yaradır və iynənin istiqamətini dəyişə bilər. Telefon, avtomobil gövdəsi və ya dəmir qapı yaxınlığında ölçmə aparmaq sapmanı artırır. Təhlükəsiz məsafə adətən 1,5–2 metrdir. Şübhə varsa, kompası başqa yerə aparıb təkrar yoxlamaq lazımdır.
Fluxgate maqnetometr analoq iynədən daha həssasdır, lakin kalibrovka tələb edir. İki oxlu akselerometr yanlış əyilməni kompensasiya edir. GPS modul enlik və uzunluğu dəqiq ötürdüyü üçün sferik hesablama dəqiqliyi artır. Batareya səviyyəsi aşağı düşəndə sensor həssaslığı azalır, ona görə enerji monitorinqi vacibdir.
Telefonun daxili maqnetometri bəzən metal korpus və ya yaxın qulaqcıq maqnitləri ilə təhrif olur. Tətbiq kalibrovka üçün cihazı səkkiz şəkilli orbitdə hərəkət etdirməyi tələb edir. Əgər bu addım doğru görülərsə, xəta 2°-dən az olur. Offlayn rejimdə GPS dəqiqliyi düşdüyü üçün öncə lokasiya məlumatını yeniləmək tövsiyə olunur.
Yüksək enliklərdə maqnit sapması 20–30°-yə çatır. Burada ən doğru metod coğrafi uzunluq və enliyi dəqiq hesablamaq, sonra böyük döngə düsturu ilə qiblə azimutunu tapmaqdır. Elektron kompaslar ərazi modellərinə görə düzəliş edir, amma yenə də astronomik kölgə üsulu ilə təsdiq etmək faydalıdır. Fiqh alimləri şimal qütb dairəsində qiblənin ümumi cənub xəttini qəbul etməyin kifayət etdiyini bildirir.
Açıq sahədə, metal əşyalardan uzaq duran istifadəçi kompası quzey-cənub oxu boyunca bərabər işarələr arasına yerləşdirir. İynə sabitlənəndən sonra coğrafi şimalı Günəş kölgəsi ilə yoxlayır; səhər və axşam kölgə uzantıları cənub-qərb və cənub-şərq bucaqlarını verir. Qiblə oxu bu xəttə görə tənzimlənir və kompas daxili halqası markalanır.
Çoxu su sıçramasına qarşı IP54 dərəcəlidir, lakin tam sualtı istifadə üçün uyğun deyil. Bəzi sahə modellərində O-ring contalı şüşə və paslanmaz polad korpus var, onlar IP67 müdafiəsi verir. Bununla belə, duzlu su maqnit iynəsində korroziya yarada bilər, yuyulduqdan sonra qurutmaq vacibdir. Maye amortizatorlu modellərdə sızma varsa, göstərişlər səhv ola bilər.
Fiqhə görə insan ciddi araşdırma aparıb yenə də səhv edərsə, namaz etibarsız sayılmır, çünki niyyət səmimidir. Səhv aşkar edilən kimi istiqamət düzəldilib sonraki ibadət həmin xəttə yönəlməlidir. Camaat namazında imam düzgün istiqaməti təyin edərsə, fərdlərin şəxsi şübhəsi əhəmiyyət daşımır. Bilərəkdən laqeyd yanaşmaq isə məkruh sayılır.
Maqnit mayeli iynə modelləri –20 °C-dən +50 °C-yə qədər normal işləyir. Daha aşağı istilikdə maye qalınlaşır və iynə yavaşlayır. Elektron sensorlar –10 °C altına düşəndə batareya gücü azalır, istilik yuxarı qalxanda isə plastika genişlənməsi kalibrovka dəqiqliyini azaldır. Dağçılar üçün izotermik qoruyucu çanta istifadə etmək tövsiyə olunur.
