Azərbaycanın təbiətində gicitkən bitkisi həm yayılma arealının genişliyi, həm də çoxsaylı xalq ənənələrindəki yeri ilə seçilir. Uşaqdan böyüyə hər kəs gicitkənin bədənə toxunduqda verdiyi yanğı hissini yaxşı tanıyır. Lakin bu bitki təkcə “yanan” xüsusiyyəti ilə deyil, həm də xalq təbabətində, mətbəxdə, kənd təsərrüfatında, hətta mifologiyada və folklorda dəyərli yer tutması ilə fərqlənir. Gicitkən bir tərəfdən ehtiyatla yanaşılması vacib bitki olsa da, digər tərəfdən min bir şəfa mənbəyi, torpaq üçün gübrə, insanların qida rasionunda vitamin qaynağı kimi tanınır. Əsrlər boyu Azərbaycan kəndlərində gicitkən “gizli dərman”, “xalq doktoru”, “bərəkət otu” adlandırılıb. Gicitkənin çoxsaylı növləri mövcuddur və hər birinin özünəməxsus xüsusiyyətləri, istifadəsi və yayılma zonası var. Bu bitkinin bioloji tərkibi, xalq təbabətində və elmi tibbdə rolu, kənd təsərrüfatı və ekologiyadakı əhəmiyyəti, kulinariya və gündəlik məişətdə istifadəsi, mifoloji və ədəbi obrazı, eyni zamanda düzgün yığımı və istifadə qaydaları haqqında ətraflı məlumat oxucu üçün həm maarifləndirici, həm də praktiki baxımdan faydalı olacaq.
Gicitkənin bioloji təsviri və yayılması
Gicitkən (Urtica dioica) çoxillik ot bitkisi olub, əsasən Azərbaycanın dağətəyi, aran, meşə və çay kənarı ərazilərində geniş yayılıb. Bitkinin hündürlüyü adətən 50 sm-dən 150 sm-ə qədər dəyişir, gövdəsi və yarpaqları sıx tüklərlə örtülüdür. Bu tüklər selikli və dişli quruluşa malikdir, tərkibində formik turşusu və histamin olduğu üçün dəridə yanğı, qızartı və qaşınma hissi yaradır. Gicitkənin yarpaqları yumurtavari və ya ürəkşəkillidir, dərin dişli və kəskin uclu olur. Bitkinin çiçəkləri yaşıl, kiçik və çoxlu çiçək qrupunda toplanır. Gicitkənin kökü isə torpaqda yaxşı inkişaf etmiş, ağ və ya sarımtıl rəngli, kalium, dəmir və digər minerallarla zəngindir.
Gicitkən əsasən may-sentyabr aylarında daha aktiv şəkildə inkişaf edir. Təbii şəraitdə o, istənilən torpaqda – xüsusilə azotla zəngin torpaqlarda – sürətlə böyüyür, alaq bitkisi kimi təsərrüfatlarda da tez-tez rast gəlinir.
Gicitkənin kimyəvi tərkibi
Gicitkənin hər hissəsi zəngin biokimyəvi tərkiblə seçilir. Onun yarpaqlarında A, C, K, B qruplarından vitaminlər, dəmir, kalium, maqnezium, kalsium, fosfor kimi minerallar, karotin, flavonoidlər, tanin, xlorofil, fitonsidlər, zülal və amin turşuları mövcuddur. Gicitkənin toxumlarında yağlar, zülal və vitaminlər daha yüksək səviyyədə olur. Bu tərkib onu həm müalicəvi, həm də qidalı məhsul kimi unikal edir.
| Gicitkənin hissəsi | Əsas maddələr |
|---|---|
| Yarpaq | Vitamin A, C, K, dəmir, karotin, xlorofil |
| Kök | Tanin, fitonsid, nişasta, mineral duzlar |
| Toxum | Yağlar, zülal, E vitamini, flavonoidlər |
Gicitkənin xalq təbabətində istifadəsi
Azərbaycan xalq təbabətində gicitkənin yeri müstəsnadır. Onun yarpaqları qan azlığında, dəri xəstəliklərində, revmatizmdə, böyrək və sidik yolları problemlərində geniş istifadə olunur. Qədimdən gicitkən dəmləmələri qanı təmizləmək, immuniteti gücləndirmək, saç tökülməsinə qarşı, yaraların sağalması və soyuqdəymə üçün məsləhət görülüb. Xalq təbabətində gicitkən həm tək, həm də digər otlarla qarışıq şəklində istifadə edilir. Qadın sağlamlığında, aybaşı dövründə, hamiləlik sonrası bərpa və orqanizmin möhkəmləndirilməsində gicitkənin istifadəsi geniş yayılıb. Həmçinin artrit, qara ciyər, mədə-bağırsaq və tənəffüs yolları problemlərində də köməkçi müalicə vasitəsi kimi qəbul olunur.
Elmi tibbdə və farmakologiyada gicitkən
Gicitkən müasir tibbdə də faydalı bitki kimi elmi şəkildə qiymətləndirilir. Dərinin bərpası, immun sisteminin gücləndirilməsi, xərçəngə qarşı profilaktik təsiri, qan dövranı və ürək-damar sağlamlığının qorunması üçün gicitkəndən müxtəlif dərman preparatları hazırlanır. Onun tərkibində olan antioksidantlar və bioaktiv maddələr hüceyrələrin yenilənməsini sürətləndirir, qan damarlarını təmizləyir, orqanizmdə iltihab proseslərini azaldır. Avropa ölkələrində gicitkən ekstraktı saç baxım məhsulları, dəri kremləri və vitamin komplekslərinin əsas tərkib hissəsidir.
Gicitkənin kulinariyada və gündəlik həyatda istifadəsi
Gicitkənin təzə yarpaqları Azərbaycan mətbəxində müxtəlif yeməklərin hazırlanmasında istifadə edilir. Bahar aylarında gicitkən yarpaqlarından plov, kükü, şorba, piroq və salatlar hazırlanır. Xüsusilə Novruz bayramı süfrələrinin əsas yeməklərindən biri olan gicitkən küküsü xalq arasında populyarlığı ilə seçilir. Gicitkən həm də konservləşdirmədə, göyərti kimi duzlanmada və qurutmada da istifadə olunur. Yeməklərdə istifadə üçün gicitkən yalnız gənc və təzə yarpaqları ilə seçilir; istifadədən əvvəl isə ilıq suda yuyulur və qısa müddət isladılır ki, tikanlı və yandırıcı təsiri azalsın.
Gicitkənin kənd təsərrüfatı və ekosistemdə rolu
Gicitkən bitkisi torpağı azot və mineral maddələrlə zənginləşdirir, torpaq mikroflorasının yaxşılaşmasına kömək edir. Kənd təsərrüfatında onu təbii gübrə və kompost hazırlamaq üçün istifadə edirlər. Gicitkənin “yaşıl gübrə” kimi istifadəsi torpaqda məhsuldarlığı və bitki böyüməsini artırır, eyni zamanda bir çox zərərvericilərə qarşı təbii mübarizə vasitəsidir. Onun tərkibindəki fitonsidlər ziyanverici orqanizmləri məhv edir, digər faydalı bitkilərin inkişafını sürətləndirir.
Gicitkənin mifologiya və xalq yaradıcılığında yeri
Gicitkən Azərbaycan folklorunda və atalar sözlərində bəzən gizli güc, müdafiə və bərəkət rəmzi kimi təqdim olunur. Uşaq oyunlarında gicitkənlə “cəsarət oyunu” keçirilərdi: uşaqlar bitkiyə toxunub yanmağı sınayardılar. Xalq inancına görə, gicitkən evin yanında bitərsə, oraya pis ruhlar, şər gəlməz. Bir çox miflərdə gicitkən qoruyucu bitki kimi qəbul olunur, ailənin bərəkət və sağlamlıq rəmzidir.
Gicitkənin yığımı, saxlanması və istifadəyə hazırlanması
Gicitkənin yığılması üçün ən əlverişli vaxt baharın əvvəlləri və yazın ortasıdır. Gənc yarpaqlar daha çox vitamin və bioloji aktiv maddələrə malikdir. Yığım zamanı əlcək geyinmək vacibdir. Yığılmış yarpaqlar kölgədə qurudulur, hermetik qabda saxlanır və ehtiyac olduqda dəmləmə, ekstrakt və ya yemək üçün istifadə olunur. Təzə gicitkən yarpaqları yeməklərdə və təbii müalicədə istifadə ediləndə əvvəlcə qaynar su ilə ovulur və ya bişirilir.
Bir şeyi izah edən zaman gicitkənin istifadəsini belə hissələrə bölmək olar:
- Təbii dərman (dəmləmə, tinktura, məlhəm)
- Yeməklər və içkilər (kükü, şorba, plov, çay)
- Təbii gübrə və kompost
- Gözəllik və saç baxımı (saç üçün dəmləmə)
- Folklor və ev təsərrüfatında qoruyucu vasitə
Gicitkənin istifadəsində ehtiyatlılıq və əks göstərişlər
Bütün faydalarına baxmayaraq, gicitkəndən istifadə zamanı bəzi qaydalara əməl edilməlidir. Allergiyaya meylli insanlar və ya böyrək, ürək, qan xəstəliklərindən əziyyət çəkənlər həkim məsləhəti olmadan gicitkən qəbul etməməlidirlər. Gicitkənin dozası, saxlanma şəraiti və yığım zamanı gigiyenik normalara riayət vacibdir.
Gicitkən Azərbaycan xalqının gündəlik həyatında, təbiət və mətbəxində, folklorunda və şəfa ənənəsində əsrlər boyu yerini qoruyub saxlayıb. Həm təbii dərman, həm vitamin mənbəyi, həm də torpağın dostu kimi gicitkən bitkisi həm sağlam həyat, həm də təbiətlə ahəng üçün əvəzsiz bir nemətdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Gicitkən (Urtica dioica) çoxillik ot bitkisidir, əsasən Azərbaycanın dağətəyi, aran və meşə kənarı zonalarında geniş yayılıb.
Yarpaqlarında A, C, K, B vitaminləri, dəmir, kalium, maqnezium, kalsium, fosfor və karotin, flavonoidlər, fitonsidlər, zülal, amin turşuları mövcuddur.
Qan azlığı, dəri problemləri, revmatizm, böyrək və sidik yolları, immunitetin gücləndirilməsi, saç tökülməsi, soyuqdəymə və yaraların sağalmasında istifadə edilir.
Elmi tibbdə gicitkən immunitetin artırılması, qan dövranının yaxşılaşdırılması, antioksidant və iltihabəleyhinə təsiri ilə dərman preparatlarının tərkibinə daxil edilir.
Gicitkən küküsü, plov, şorba, piroq, salat və konservləşdirmədə istifadə edilir, ən çox yazda gənc yarpaqlardan hazırlanır.
Torpağı zənginləşdirir, yaşıl gübrə və kompost kimi istifadə edilir, zərərvericilərə qarşı təbii mübarizə vasitəsidir.
Ən əlverişli vaxt baharın əvvəlləridir, gənc yarpaqlar toplanır, kölgədə qurudulur və hermetik qabda saxlanır.
Allergiyası olanlar və bəzi xroniki xəstəlikləri olanlar həkim məsləhəti ilə istifadə etməlidir, dozaya və gigiyenik qaydalara riayət edilməlidir.
Folklorda gicitkən gizli güc, bərəkət, müdafiə və pis ruhlardan qorunma rəmzi kimi təqdim olunur.
Təbii dərman, yemək, gübrə, saç baxımı, ev təsərrüfatında qoruyucu vasitə və bəzən kosmetik məqsədlə istifadə edilir.
