Gigiyena : Mahiyyəti, Əsas istiqamətlər

İnsan sağlamlığının qorunmasında, həyat keyfiyyətinin yüksəldilməsində və cəmiyyətin rifahında gigiyena ən əsas amillərdən biri sayılır. Qədim dövrlərdən bəri insanların sağlam və uzun ömür yaşamasının əsas səbəblərindən biri də gigiyenik normalara riayət etmək, təbiət və ətraf mühitlə düzgün münasibət qurmaq bacarığıdır. Gigiyena anlayışı yalnız şəxsi təmizliyə deyil, həm də ailə, məktəb, iş və ictimai yerlərdə sağlam həyat şəraitinin yaradılmasına, mikrobların yayılmasının və yoluxucu xəstəliklərin qarşısının alınmasına yönəlmiş elmi və praktiki sistemdir. Gigiyena insan həyatının bütün mərhələlərində – uşaqlıqdan ahıllığa qədər, gündəlik məişətdən peşə fəaliyyətinə, təhsil və istirahətdən sosial münasibətlərə qədər vacib rol oynayır. Sağlam cəmiyyətin, güclü dövlətin və sosial rifahın təməli gigiyena mədəniyyətinin formalaşması və ictimaiyyətin bu sahədə maariflənməsi ilə bağlıdır. Bu məqalədə gigiyenanı yalnız təmizlik kimi yox, insan bədəni, ətraf mühit və sosial davranışlarla qarşılıqlı əlaqədə dəyərləndirən, geniş və dərin məzmunlu, aktual mövzu kimi təqdim edəcəyik.

Gigiyena anlayışının mahiyyəti və elmi əsasları

Gigiyena sözü qədim yunan mənşəlidir və “sağlamlıq üçün faydalı həyat tərzi” mənasını verir. Elmi baxımdan gigiyena – insan sağlamlığını qorumaq və möhkəmləndirmək məqsədilə ətraf mühit faktorlarının, həyat tərzi və gündəlik vərdişlərin tədqiqi və normallaşdırılması ilə məşğul olan tibbi elm sahəsidir. Gigiyena fiziki, psixoloji və sosial sağlamlıq arasında harmoniya yaradır, insan həyatının hər bir mərhələsində bədən və ruhun təmizliyini qorumağa yönəlir. Elmi-texniki tərəqqi, urbanizasiya və qloballaşma dövründə gigiyenanın rolu daha da artıb; çünki yeni infeksiyaların, ətraf mühitin çirklənməsinin və qeyri-sağlam həyat tərzinin yaratdığı risklər çoxalıb.

Gigiyenanı təşkil edən əsas istiqamətlər

Gigiyena çoxşaxəli və kompleks bir sahədir. Onun əsas istiqamətlərinə aşağıdakılar daxildir:

1. Şəxsi gigiyena – fərdi bədənin, saç, dəri, diş və dırnaq təmizliyi, geyim, ayaqqabı və şəxsi əşyaların düzgün istifadəsi.
2. Məişət gigiyenası – ev və ətrafın təmizliyi, düzgün havalandırma, məişət tullantılarının idarə olunması, su və qida təhlükəsizliyi.
3. İctimai gigiyena – məktəb, uşaq bağçası, xəstəxana, ictimai nəqliyyat və digər kollektiv məkanlarda sanitar qaydalara riayət olunması.
4. Əmək gigiyenası – iş yerlərində, fabrik və zavodlarda sağlam və təhlükəsiz əmək şəraitinin yaradılması.
5. Ekoloji gigiyena – təbii ehtiyatların qorunması, hava, su, torpağın çirklənməsinin qarşısının alınması və ətraf mühitin sağlam saxlanılması.

Bir şeyi izah edən zaman gigiyenanı belə hissələrə bölmək olar:

• Şəxsi təmizlik və bədən baxımı
• Qida gigiyenası və təhlükəsiz qidalanma
• Geyim, yaşayış və istirahət gigiyenası
• İş və təhsil mühiti gigiyenası
• Psixoloji və sosial gigiyena

Şəxsi gigiyena və gündəlik həyat tərzi

Şəxsi gigiyena bədən təmizliyinin əsasını təşkil edir. Hər gün duş qəbul etmək, əlləri tez-tez və düzgün yumaq, dişləri fırçalamaq, saç və dırnaqlara qayğı göstərmək, təmiz və hava keçirən paltarlardan istifadə etmək infeksiyaların və dərinin xəstəliklərinin qarşısını alır. Xüsusilə uşaqlıq və yeniyetməlik dövründə gigiyenik vərdişlərin formalaşması insanın bütün həyatına təsir edir. Azərbaycanda xalq arasında “təmizlik imandan gəlir”, “təmiz insan, sağlam insan” kimi deyimlər gigiyenanın mənəvi dəyərini əks etdirir.

Qida gigiyenası və təhlükəsiz qidalanma

Gigiyena qaydalarına əməl edilmədən hazırlanmış qida məhsulları ən təhlükəli yoluxucu və parazitar xəstəliklərin mənbəyi ola bilər. Qida gigiyenası – ərzaqların düzgün saxlanması, yuyulması, bişirilməsi və istifadə müddətinə nəzarət etməklə infeksiyalardan, zəhərlənmələrdən və allergik reaksiyalardan qoruyur. İctimai iaşə obyektlərində sanitar qaydalara ciddi nəzarət edilməlidir. Məişət və kənd təsərrüfatında pestisid və kimyəvi maddələrin düzgün istifadəsi də qida gigiyenasının vacib hissəsidir.

Su və hava gigiyenası

İnsan orqanizminin 70%-i sudan ibarətdir və suyun təmizliyi sağlamlığın əsas göstəricisidir. Gigiyena elmi içməli və məişət suyu mənbələrinin qorunması, suyun təmizlənməsi, dezinfeksiya və gigiyenik nəzarət prinsiplərini təbliğ edir. Havanın gigiyenası da vacibdir; yaxşı havalandırılmış otaqlar, toz, küf, allergen və zərərli qazlardan qorunmaq, yaşıl zonaların artırılması nəfəs orqanlarının və ümumi sağlamlığın qorunması üçün lazımdır.

Məişət və ətraf mühit gigiyenası

Ev, məktəb, uşaq bağçası və iş yerlərində təmizlik, zibilin vaxtında yığılması və utilizasiyası, sanitariya və dezinfeksiya tədbirləri mikrobların və parazitlərin yayılmasının qarşısını alır. Düzgün seçilmiş mebel, tekstil, istifadə olunan məişət kimyası məhsullarının insan sağlamlığına təsiri nəzərə alınmalıdır. Qapalı və açıq məkanların təmizliyi, zərərvericilərlə mübarizə, tullantıların idarə olunması ekoloji gigiyenanı təmin edir.

Gigiyenanın uşaqlarda və məktəb yaşında rolu

Uşaqlıq dövründə düzgün gigiyenik vərdişlərin formalaşması gələcək sağlam həyatın zəmanətidir. Məktəbəqədər müəssisələrdə və məktəblərdə uşaqlara gigiyena haqqında biliklərin aşılanması, əl yuma və şəxsi təmizlik dərsləri, təmiz su və qidalanma təminatı onların yoluxucu və parazitar xəstəliklərdən qorunmasını təmin edir. Gənclərdə gigiyenik savadlılıq həm də psixoloji və sosial sağlamlığın qorunmasına xidmət edir.

Peşə və əmək gigiyenası

İş yerlərində düzgün gigiyenik rejimin təşkili, texniki təhlükəsizlik qaydalarına riayət, fərdi mühafizə vasitələrinin istifadəsi, istehsalatda kimyəvi, fiziki və bioloji risk faktorlarının minimallaşdırılması işçilərin sağlamlığını qoruyur. Peşə xəstəliklərinin və istehsalat travmalarının qarşısının alınmasında gigiyenanın rolu əvəzolunmazdır.

Məktəblər, xəstəxanalar, kütləvi tədbirlər, ictimai nəqliyyat və digər kollektiv mühitlərdə gigiyena qaydalarına ciddi riayət yoluxucu xəstəliklərin yayılmasının qarşısını alır. İctimai gigiyena təkcə şəxsi məsuliyyət deyil, həm də dövlət və cəmiyyətin birgə fəaliyyəti ilə həyata keçirilən sistemdir.

Gigiyena və psixoloji-sosial sağlamlıq

Gigiyena yalnız bədən və mühit təmizliyi deyil, həm də psixoloji və sosial rifah üçün vacibdir. Təmiz və qaydalı mühit insanda rahatlıq, pozitivlik, yüksək iş qabiliyyəti yaradır, depressiya və narahatlıq riskini azaldır. Gigiyenik vərdişlərin ailədə, məktəbdə və cəmiyyətdə birgə təşviqi ictimai rifahın və sağlamlıq səviyyəsinin yüksəlməsinə səbəb olur.

Gigiyena qaydalarına əməl olunmadıqda yoluxucu və parazitar xəstəliklərin, zəhərlənmələrin, allergiyaların, dəri və mədə-bağırsaq problemlərinin yayılması artır. Kütləvi epidemiya və pandemiyalar, ictimai sağlamlığa təhlükə yaradan hallar gigiyenanın vacibliyini hər zaman ön plana çıxarır. Ona görə də maarifçilik, dövlət nəzarəti və ailə dəyərləri ilə gigiyenik mədəniyyətin inkişafı davamlı olaraq təşviq edilməlidir.

Ən Çox Verilən Suallar