Giləmərzə Azərbaycanın təbiətində rast gəlinən, qədim zamanlardan bəri həm xalq təbabətində, həm də mətbəxdə özünəməxsus yeri olan maraqlı bitkilərdən biridir. Bu bitki, xüsusilə Azərbaycanın dağətəyi, meşə və çəmən zonalarında yayılıb, həm kənd əhalisinin gündəlik qidasında, həm də xalq arasında şəfa mənbəyi kimi tanınıb. Giləmərzənin dadı, rəngi, quruluşu və ekoloji uyğunluğu, xalq arasında ona münasibət, onun müxtəlif istifadə formaları bu bitkinin nə qədər dəyərli olduğunun göstəricisidir. Təbii mühitlə sıx bağlı olan giləmərzə bəzən meşə gəzintilərinin ayrılmaz hissəsi, bəzən də bahar süfrələrinin təzə ləzzəti, eyni zamanda müxtəlif xəstəliklərə qarşı təbii dərman kimi dəyərləndirilib. Giləmərzənin Azərbaycanda müxtəlif adları və növləri olsa da, ümumilikdə o, həm biomüxtəlifliyin zənginliyini, həm də xalqın təbiətə bağlılığını göstərir. Bitkinin bioloji xüsusiyyətləri, toplama və istifadə qaydaları, faydalı xüsusiyyətləri və ənənəvi tətbiqləri barədə dolğun, aydın və maraqlı məlumatları təqdim etmək bu yazının əsas məqsədidir.
Giləmərzənin botaniki təsviri və əsas növləri
Giləmərzə (lat. Berberis vulgaris və digər növlər) – adətən kolluq, yarımkolluq şəklində inkişaf edən, boyu bir metrdən üç metrədək olan, budaqları tikanlı və yarpaqları elliptik, kənarları dişli olan çoxillik bitkidir. Onun ən tanınmış cəhəti sarımtıl və ya narıncı çiçəklərdən ibarət salxım çiçək quruluşudur. Çiçəkləri yazın ortalarında açılır, payızda isə giləmeyvə şəklində qırmızı, bəzən tünd göy və ya bənövşəyi rəngli meyvələr verir. Meyvələri silindrik, bir az uzunsov, içərisində bir neçə toxum olur. Giləmərzənin yarpaqları, gövdəsi, hətta kökü də xalq təbabətində istifadə olunur. Azərbaycanda ən çox rast gəlinən növləri “adi giləmərzə”, “qara giləmərzə” və “ağ giləmərzə”dir.
Yayılma arealı və ekoloji uyğunluğu
Giləmərzə əsasən Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan, İran və Türkiyənin dağətəyi və dağlıq zonalarında geniş yayılıb. O, istər meşə, istərsə də çəmənlik, bəzən daşlıq ərazilərdə özünə yer tapır. Bitki torpaq və iqlimə az tələbkardır, həm günəşli, həm də kölgəli yerlərdə böyüyür, quraqlığa davamlıdır. Dağ yamaclarında eroziyaya qarşı qoruyucu “canlı çəpər” kimi də istifadə edilir. Qışda yarpaqlarını tökür, lakin gövdəsi və tikanları soyuğa qarşı davamlıdır. Ekosistemdə giləmərzə həm torpaq bərpasında, həm də quşlar və həşəratlar üçün qida mənbəyi kimi əhəmiyyətlidir.
Bioloji və kimyəvi tərkibi
Giləmərzənin ən qiymətli hissəsi meyvələridir. Onlar bioloji aktiv maddələrlə, C və A vitamini, orqanik turşular (alma, limon, askorbin), flavonoidlər, pektin, karotin, saponin, dəmir, maqnezium və digər mikroelementlərlə zəngindir. Yarpaqları və gövdəsi alkaloidlər (xüsusilə berberin), taninlər və efir yağları ilə zəngindir. Bu tərkib bitkini həm qida, həm də müalicəvi vasitə kimi dəyərli edir.
| Giləmərzə hissəsi | Əsas maddələr və faydaları |
|---|---|
| Meyvə | Vitamin C, orqanik turşular, dəmir |
| Yarpaq | Flavonoid, berberin, tanin |
| Kök | Alkaloidlər, saponinlər |
Giləmərzənin xalq təbabətində və müasir tibbdə istifadəsi
Giləmərzə qədimdən xalq təbabətində “qan təmizləyici”, “istilik salan”, “bədənə qüvvət verən” bitki kimi tanınıb. Onun meyvə və dəmləmələri yüksək hərarət, sarılıq, bağırsaq xəstəlikləri, vitamin çatışmazlığı, anemiya, bədəndə iltihab prosesləri və qaraciyər problemlərində istifadə edilir. Berberin maddəsi isə antibiotik və antimikrob təsirinə görə müasir tibbdə də tədqiq olunur. Qan dövranını yaxşılaşdırır, immuniteti möhkəmləndirir, orqanizmdən zərərli maddələrin çıxarılmasını sürətləndirir. Qanazlığı, zəiflik, dəri və damaq problemləri zamanı giləmərzə dəmləməsi geniş tətbiq edilir.
Giləmərzənin mətbəxdə yeri və qida kimi istifadəsi
Azərbaycanda giləmərzə ənənəvi olaraq turşməzə dadına görə, xüsusilə plov, dolma, salat və kompotların hazırlanmasında istifadə olunur. Quru giləmərzə meyvələri payızda yığılır, kölgədə qurudulur və il boyu saxlanılır. Bəzən şirniyyatlarda, mürəbbə, jele və sirkə hazırlanmasında da tətbiq edilir. Meyvələrinin dadı təravətli, bir az turş və ətirli olur. Əsasən Quba, Qusar, Zaqatala və Qarabağda giləmərzə ilə xüsusi düyü plovu bişirmək ənənəsi var. Çoxlu vitamin və mineral tərkibi giləmərzəni qış aylarında immunitet gücləndirici təbii qida kimi dəyərli edir.
Bir şeyi izah edən zaman giləmərzənin qida kimi istifadəsini belə hissələrə bölmək olar:
- Qurudulmuş giləmərzənin düyü, plov və salatlara qatılması
- Təzə giləmərzədən kompot və mürəbbə hazırlanması
- Giləmərzə sirkəsinin salatlara əlavə edilməsi
- Meyvənin şirə və sirop şəklində istifadəsi
Toplama, saxlanma və düzgün istifadə qaydası
Giləmərzənin meyvələri adətən avqust-sentyabr aylarında tam yetişəndə yığılır. Yığılan giləmeyvə kölgədə və yaxşı havalanan yerdə qurudulur. Qurudulmuş giləmərzə təmiz, şüşə və ya parça torbalarda, rütubətsiz yerdə saxlanılır. İstifadə zamanı əvvəlcədən yuyulmalı, zəruri hallarda bir az isladılmalıdır. Yarpaq və gövdənin dəmləməsi üçün isə erkən yazda gənc budaqlar toplanır, qurudulur və dəmləmə şəklində istifadə olunur.
Giləmərzənin təbiətdə rolu və ekosistemə təsiri
Bu bitki təbiətdə quşların və bəzi heyvanların əsas qida mənbəyidir. Quşlar giləmərzənin meyvələri ilə qidalanır və toxumlarını ətrafda yayırlar, beləliklə bitkinin təbii artımına kömək edirlər. Bitkinin tikanlı gövdəsi meşədə, çəmənlikdə başqa bitkiləri və torpağı qoruyur, eroziyanı azaldır, müxtəlif həşəratların məskunlaşmasına şərait yaradır. Bəzi yerlərdə giləmərzə arıların çiçək tozundan istifadə etdiyi mühüm nektar mənbəyidir.
Giləmərzənin ziyanlı və təhlükəli xüsusiyyətləri
Giləmərzənin yarpaq və gövdəsindəki bəzi maddələr – xüsusilə alkaloidlər və taninlər – yüksək dozada qəbul olunduqda insan üçün zərərli ola bilər. Uşaqlara və hamilə qadınlara giləmərzə dəmləmələri və konsentratları ehtiyatla verilməlidir. Allergik reaksiyaya meyilli şəxslər də diqqətli olmalıdır. Həmçinin, yol kənarlarında və sənaye zonalarında böyüyən bitkilərin meyvələri toplanmamalı, yalnız ekoloji cəhətdən təmiz yerlərdə yığılan giləmərzə istifadə edilməlidir.
Folklorda və xalq ənənəsində giləmərzənin yeri
Azərbaycanda giləmərzə xalq mahnı və nağıllarında bərəkət, bolluq, sağlamlıq rəmzi kimi tez-tez xatırlanır. Kənd yerlərində yaz aylarında giləmərzə yığmaq, onu birlikdə bişirmək ailə və icma ənənəsi kimi dəyərləndirilir. Giləmərzə həm də toy və bayram süfrələrinin xüsusi bəzəyi hesab olunur. Bəzi regionlarda qızların və gənclərin birlikdə giləmərzə yığması qədim adət kimi bu gün də qorunub saxlanır.
Giləmərzə Azərbaycanın təbiətində və mətbəxində mühüm rol oynayan, həm şəfa, həm də ləzzət mənbəyi kimi dəyərini əsrlər boyu qoruyan bir bitkidir. Onun düzgün toplanması, saxlanması və istifadə olunması sağlam həyat və zəngin ənənə üçün əvəzsiz vasitədir.
Ən Çox Verilən Suallar
Giləmərzə (latınca Berberis vulgaris və digər növlər) tikanlı kolluq şəklində bitən, meyvəsi turşməzə dadlı, sarı çiçəkli çoxillik bitkidir.
Meyvəsində C və A vitamini, orqanik turşular, dəmir, flavonoidlər, yarpaq və kökündə alkaloidlər, tanin və pektin mövcuddur.
Azərbaycanın dağətəyi və dağlıq zonalarında, həmçinin meşə və çəmənliklərdə, bəzən daşlıq sahələrdə təbii halda yayılıb.
Meyvə və yarpaq dəmləməsi, şirə, sirop, kompot, maska və bəzən tinktura şəklində yüksək hərarət, sarılıq, qanazlığı, bədən zəifliyi zamanı tətbiq edilir.
Plov, dolma, salat, kompot, mürəbbə, sirkə və bəzi şirniyyatlarda istifadə edilir, xüsusilə plova xüsusi dad və rəng qatır.
Avqust-sentyabrda yetişmiş giləmeyvələr toplanır, kölgədə qurudulur, şüşə və ya parça torbalarda rütubətsiz yerdə saxlanılır.
Quşlar və bəzi heyvanlar üçün qida mənbəyidir, tikanlı gövdəsi torpağı eroziyadan qoruyur, təbiətdə canlı çəpər funksiyasını yerinə yetirir.
Yarpaq və kökdə olan bəzi alkaloidlər yüksək dozada zərərli ola bilər. Allergik şəxslər və uşaqlarda diqqətli istifadə olunmalıdır.
Bərəkət, sağlamlıq və ailə birliyi simvoludur, kənd yerlərində birlik və əmək ənənələrinin ayrılmaz hissəsi kimi qəbul olunur.
Quba, Qusar, Zaqatala, Qarabağ və Bakı ətrafı bölgələrdə geniş yayılıb və plov, kompot kimi ənənəvi yeməklərdə xüsusi yer tutur.
