Gödək Əhməd adı 1497-ci ilin cəmi altı ayında Ağqoyunlu dövlətinin taxtında parlaq, eyni zamanda faciəli şəkildə görünən gənc hökmdarı xatırladır. Uzun Həsənin nəvəsi, Fateh Sultan Mehmedin nəticəsi olan Əhməd bəy İstanbul sarayında Osmanlı təlimi, təbəqəli diplomatik mühit və hərbi intizamla böyüdü. Lakin gəncliyinin ehtirası onu Tehrandan Təbrizə, Diyarbəkirdən İsfahana qədər uzanan mürəkkəb siyasi səhnəyə atdı; aqibətində hakimiyyəti mərkəzləşdirmək əzmi ilə tayfa elitasının mənafeyi toqquşdu. Ədalətli vergi islahatı, Osmanlı bürokratik modelinin tətbiqi, ordu strukturunun yenilənməsi kimi planlar onun cəmi yarım illik hakimiyyəti dönəmində əsas prioritetlər idi. Rüstəm bəyin devrilməsindən sonra təkcə Bayandur əmirlərinin deyil, həm də Osmanlı sultanı II Bəyazidin dəstəyi ilə taxta əyləşən Əhməd, eyni zamanda qohumluq bağları hesabına Anadolu və İran sərhədləri arasında maraq balansını dəyişdirdi. Əslində onun yüksəlişi Ağqoyunlu konfederasiyasının zəifləmiş mərkəzi institutlarına yeni nəfəs gətirmək cəhdi sayılırdı, lakin köklü tayfa feodalları islahatların sərtliyinə qarşı çevik koalisiya qurdu. Cəfəri təriqətinə daha tolerant münasibət, kəndlilərdən əlavə vergi yığılmasının qadağan edilməsi və şəriətə söykənən hüququn bərpası kimi addımlar istila ilə sarsılmış iqtisadiyyata dirçəliş ümidləri bəxş etsə də, Eybə Sultan və Qasım bəy Pörnəkin silahlı üsyanı bu planların həyata keçməsinə imkan vermədi. İsfahan yaxınlığındakı Xoca Həsən Məzi döyüşündə qətlə yetirilən cəmi iyirmi bir yaşlı hökmdar öz ardınca parçalanmış dövlət, lakin tədqiqatçılar üçün zəngin siyasi və mədəni miras buraxdı.
Mənşə və formalaşma illəri
Əhməd bəy 1476-cı ildə Konstantinopolda, Uğurlu Məhəmməd bəy ilə Osmanlı şahzadəsi Gövhər Sultanın ailəsində dünyaya gəldi. Atası Ağqoyunlu şahzadəsi olsa da, Uzun Həsənlə üzvlərinin qarşıdurmasından sonra İstanbul sarayında sığınacaq tapmışdı. Beləcə körpə Əhməd həm türkmən, həm də Osmanlı qanına sahib iki imperiya varisinin sintezini təmsil edirdi. Saray mühitində ona Osmanlıca, farsca, ərəbca təhsil, hərb və inzibatçılıq dərsləri keçildi
Eqo vəzifəsinə gənc yaşda yüksələn Əhməd bəy həm sinifli hərb intizamı, həm də dini hüququ dərindən öyrənərək saray ziyalı dairələrində “sərrast zəkalı şahzadə” kimi məşhurlaşdı. Onun fiziki baxımdan qısa boylu, güclü qamətli olduğuna görə “Gödək” ləqəbi verildiyi, Əhsənüt-təvarix müəllifi Həsən bəy Rumlu tərəfindən xüsusi qeyd edilir. Osmanlı sarayındakı bu illər sonrakı islahat düşüncəsinin təməlinə çevrildi; mərkəzləşmiş idarəetmə, uniforma intizamı və maliyyə quruluşu çərçivəsində böyüyən Əhməd, ağqoyunlu tayfa aristokratiyasının dağınıq strukturu ilə ziddiyyət yaşayacaqdı.
Taxta aparan siyasi böhran
Yaqub bəyin ölümündən sonra Ağqoyunlular içərisində əmirlər, bəylər, hətta şahzadələr arasında hakimiyyət davası qızışdı. Rüstəm bəyin taxtı tutması vəziyyəti sabitləşdirmədi, əksinə Osmanlı dəstəkli koalisiyaların qəzəbinə yol açdı. Bayandur əmirləri çıxış yolunu legitim Osmanlı kürəkəni statusuna sahib Gödək Əhmədin çağırılmasında gördülər
Nur Əli bəyin məktubu II Bəyazidi inandırdı və 1496-cı ilin sonunda təzə ordu birliyi ilə Əhməd bəy Diyarbəkir istiqamətində hərəkətə başladı. Rüstəm bəy Araz vadisində onun qarşısına çıxdı, lakin komandirlərindən Eybə Sultan döyüş meydanında tərəf dəyişdi. Bu xain manevr cəmi bir həftə sonra Təbriz minbərlərində Əhməd bəy adına xütbə oxunması ilə nəticələndi. Yeni hökmdar bir tərəfdən Bayandur tayfa zümrəsinin dəstəyini almışdı, digər tərəfdən sərhəd boyu Osmanlı sipahilərinin nüfuzuna arxalanırdı.
Hakimiyyət və Osmanlı modelinə islahat cəhdi
Təbriz tacqoyma mərasimindən sonra Əhməd bəy ilk fərmanında kəndlilərdən alınan iyirmidən çox “xüsusi vergi”nin ləğvini elan etdi. Məqsəd kənd təsərrüfatı istehsalını dirçəltmək, şəhər bazarlarında qiymət sabitliyi yaratmaq idi. O, rəsmi məmurlara yeni rüsum təyin etməyi qadağan etdi, əhalidən “bir dinardan artıq” tələb edən hər bir beyi mühakimə edəcəyini bəyan etdi
Dövlət aparatının modernizasiyası üçün Əli Bəy Xaninin, Cəlaləddin Dəvaninin təklifləri ilə “divan-i hümayun” modelinə yaxın dəftərxana sistemi quruldu. Əməkdaşlıq etdiyi Osmanlı alimləri vasitəsilə yasaqnamə layihəsi hazırlanaraq mərkəzi xəzinəyə sabit gəlir planı tətbiq olundu. Ancaq vergi imtiyazlarını itirən tayfa bəyləri, xüsusilə Qacar və Pörnək nəslinin böyük mülkləri, bu addımı öz iqtisadi güclərinə zərbə saydı və narazılıq dalğası qısa zamanda üsyana çevrildi.
Hərbi kampaniyalar və daxili münaqişələr
Hakimiyyətini legitimləşdirmək üçün Əhməd bəy iki cəbhədə fəaliyyət göstərdi: birincisi Rüstəm bəyin qalıqlarını neytrallaşdırmaq, ikincisi Fars və İraq-ı Əcəm əyalətlərində özünü “ədalət müdafiəçisi” kimi təqdim etmək. Gəncə yaxınlığında keçirdiyi sürətli yürüşdə Rüstəm bəy əsir alındı və qisasçı tayfaların basqısını önləmək üçün edam edildi. Qələbə hökmdara qısamüddətli prestij qazandırsa da, ordusu köçəri zümrələrdən ibarət olduğundan sədaqət zəif idi.
Qasım bəy Pörnək və Eybə Sultan tərəfindən təşkil olunan üsyan Əhməd bəyin strateji planlarına ağır zərbə vurdu. 1497-ci ilin qışında İsfahan yaxınlığında baş verən Xoca Həsən Məzi döyüşündə, Əhməd bəyin ordusu nizamsız hücuma məruz qaldı. Əks-hücumu koordinasiya etməyə çalışarkən gənc hökmdar öz silahdaşı tərəfindən yaralandı və döyüş meydanında həlak oldu . Onun ölümü təkcə islahatların sonu deyil, Ağqoyunlu dövlətinin faktiki parçalanmasının başlanğıcı oldu.
Ölümün siyasi sədaları və dövlətin parçalanması
Əhməd bəyin ölümündən sonra Ağqoyunlu konfederasiyası üç regional hökmranlığa ayrıldı: Əlvənd mirzə Azərbaycanda, Məhəmməd mirzə Yəzd və Fars vilayətlərində, Qasım mirzə isə Diyarbəkir-Mardin bölgəsində özünü suveren elan etdi . Bu parçalanma Səfəvi qüvvələrinin güc toplaması üçün münbit zəmin yaratdı və bir neçə onillik sonra qızılbaş alyansı regionun siyasi xəritəsini əsaslı dəyişdirdi.
Əhmədin islahat planları yarımçıq qalsa da, onun vergilərin şəriətlə uyğunlaşdırılması təşəbbüsü sonrakı sultanlar dövründə seçməli şəkildə tətbiq edildi. Xanədan içi evlilik bağları, xüsusilə Osmanlı sarayı ilə əlaqə isə diplomatik müstəvidə uzun müddət əhəmiyyətli təzyiq aləti olaraq qaldı.
Ailə əlaqələri və diplomatik evlilik strategiyası
Əhməd bəyin Osmanlı ilə qohumluq strategiyası anasının padşah qızı olması və özünün II Bəyazidin qızı Aynişah Sultanla evliliyi ilə möhkəmləndi. Bu nikah yalnız din baxımından deyil, iqtisadi və hərbi baxımdan da sülh paktı funksiyası daşıyırdı. Aynişah Sultandan doğulan oğlu Zeynalabidin bəy Bayandur hələ atasının taxta çıxdığı gün anadan olmuş və siyasi varislik ümidlərini diri saxlamışdı
Qızları Nəslihan və Xanzadə xanım sultanlar sonradan Osmanlı sancaqbəyləri ilə evləndirildi, bu da iki sulalə arasındakı ittifaq zəncirini dərinləşdirdi. Qohumluq siyasəti sayəsində Osmanlı divanında Ağqoyunlu məsələləri daim gündəmdə qaldı; II Bəyazid, Əhmədin ölümü sonrası filial hakimlərin yüksəlişini dəstəklədi və bölgədə öz nüfuz dairəsini genişləndirdi.
Gödək Əhməd dövrünün maddi mədəniyyəti
Hökmdarın cəmi altı aylıq səltənəti ərzində Təbriz zərbxanasında adına gümüş dirhəm və mis fəls sikkələri zərb edildi. Sikkələrin ön üzündə Kufə xətti ilə “sultan-i azam Əbül Nasir” ifadəsi, arxa üzündə “əz-zəfər lillah” (qələbə Allahındır) devizi həkk olunmuşdur Bu numizmatik nümunələr həm Əhmədin legitimlik iddiasının göstəricisi, həm də Osmanlı təsirilə ərəb-qrafikalı mintaj estetikasının sintez nümunəsi sayılır.
Arxeoloji tapıntılar 1497-ci ildə Təbriz yaxınlığında inşa edilməyə başlanmış, lakin yarımçıq qalmış “Rəvan-çal” saray kompleksinə dair bünövrə daşlarını üzə çıxarıb. Osmanlı barokko detalı ilə Bayandur tayfa ornamentləri qarışıq bu memarlıq proyektinin dayandırılması Əhmədin faciəli sonu ilə əlaqəlidir. Mədəni sərvətlərin çoxu taxt varisi müharibələri zamanı dağıdıldığı üçün, bu sikkələr və bir neçə təxmini fərman nüsxəsi hakimiyyət dövrünü işıqlandıran azsaylı maddi dəlillərdir.
Tarixi irs və müasir tədqiqat prizması
Gödək Əhmədin qısa hökmranlığı tarixşünaslıqda bəzən “itirilmiş modernləşmə cəhdi” kimi dəyərləndirilir. Ağqoyunlu kimi konfederativ tayfa strukturuna mərkəzçi Osmanlı modelini tətbiq etmək istəyi köklü sosial-iqtisadi dirənişlə üzləşdi. John E. Woods və Faruk Sümer kimi tədqiqatçılar onun vergilərin şəriətlə uyğunlaşdırılması fikrini “ilkin torpaq islahatı nüvəsi” adlandırırlar
Müasir akademik müstəvidə Əhməd bəyin hökmdarlığı Qızılbaş hərəkatı, Səfəvi-Ağqoyunlu qarşıdurması və Anadolu-İran geosiyasətində keçid halqası kimi təhlil olunur. Xüsusən Osmanlı mənbələrindəki qeydiyyat, Əhsənüt-təvarix kimi farsdilli xronikalardan alınan məlumatların müqayisəsi, onun siyasi proqramının əhatə dairəsini aydınlaşdırır. Bu tədqiqatlarla paralel aparılan numizmatik analizlər Gödək Əhməd markalı sikkələrin mis və gümüş tərkibli ərintilərində Osmanlı dirhəm standardından təsirlənmə olduğunu göstərir.
| Kronoloji mərhələ | Hadisə | Əsas nəticə | 1 |
|---|---|---|---|
| 1476 | İstanbulda doğum | Ağqoyunlu-Osmanlı qohumluq xətti formalaşdı | |
| 1496 | Osmanlı sarayından Diyarbəkirə yürüş | Rüstəm bəyə qarşı koalisiya quruldu | |
| İyun 1497 | Təbrizdə taxta çıxış | Osmanlı idarə sistemi islahatları başladı | |
| Dekabr 1497 | İsfahan yaxınlığında həlakət | Ağqoyunlu konfederasiyası parçalandı |
Gödək Əhməd Ağqoyunlu tarixində sürətli yüksəliş və qəfil süqut metaforasıdır; onun qısa ömrü dövlət idarəsində mərkəzləşmə və ədalət istəyini, eyni zamanda tayfa aristokratiyasının dəyişməyə müqavimətini çarpıcı şəkildə göstərdi. Osmanlı sarayında aldığı təhsil ona modern vergi və ordu sistemi modelini ilham verdi, lakin Bayandur mühitinin ənənəvi imtiyazları ilə toqquşdu. Rüstəm bəyi devirib təbriz taxtına əyləşən gənc hökmdar vergilərin şəriətə uyğunlaşdırılması, əmirlərin soyurqa bağışlarının məhdudlaşdırılması və sadə kəndli sinfinin qorunması kimi tədbirlərlə iqtisadi dirçəlişə yol açmaq istəyirdi. Lakin Eybə Sultan və Qasım bəy Pörnəkin birləşmiş qüvvələri bu siyasi laboratoriyanı altı ay ərzində dağıtdı. Əhməd bəyin ölümü Ağqoyunlu dövlətini üç hakimiyyət ocağına parçalayaraq tarix səhnəsində uzunmüddətli hakimiyyət boşluğu yaratdı; bu boşluq Səfəvi dövləti üçün strateji fürsətə çevrildi. Böyük nənəsi Gövhər Sultanın Osmanlı qanını, böyük babası Uzun Həsənin tayfa mirasını daşıyan Gödək Əhməd, əslində iki imperiya arasında körpü funksiyasını daşıyırdı. Sikkələrindəki Kufə xətti, islahat proqramındakı Osmanlı bənzətmələri və vergi islahatı cəhdləri onun çoxlaylı identifikasiyasını ortaya qoyur. Tədqiqatçılar üçün Gödək Əhməd dövrü yalnız feudalların mübarizəsi deyil, həm də erkən mərkəzləşmə cəhdlərinin, sosial ədalət axtarışının, dövlətçilik ideyasının qığılcımı kimi dəyərlidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Əbül Nasir Gödək Əhməd 1497-ci ildə Ağqoyunlu dövlətinin VI hökmdarı olmuş, Uzun Həsənin nəvəsi, Osmanlı sultanı II Bəyazidin kürəkəni idi. O, cəmi altı ay taxtda qalsa da mərkəzləşmiş idarəetmə və vergi islahatı planları ilə seçildi. Fiziki cəhətdən qısa boylu olduğuna görə “Gödək” ləqəbi ilə tanındı. 13 dekabr 1497-ci ildə İsfahan yaxınlığında üsyançılar tərəfindən öldürüldü.
Ağqoyunlu əmirlərinin Rüstəm bəyin siyasətindən narazılığı və Osmanlı sarayının diplomatik dəstəyi 1496-cı ilin sonunda Gödək Əhmədi Diyarbəkirə dəvət etdi. Nur Əli bəyin vasitəçiliyi ilə II Bəyazid 6 000 sipahi göndərdi. Araz vadisində Rüstəm bəyin ordusundakı Eybə Sultan tərəf dəyişdi və Təbrizdə xütbə Gödək Əhməd adına oxundu, o da iyun 1497-də taxta oturdu.
Vergi islahatı nəticəsində tayfa bəylərinin gəlirləri azaldı, soyurqa torpaqları geri alındı, bürokratik mərkəz genişləndirildi. Qasım bəy Pörnək və Eybə Sultan rəhbərliyində formalaşan koalisiya bu siyasətə qarşı çıxdı. Xoca Həsən Məzi döyüşündə Əhmədin ordusu hazırlıqsız yaxalandı, hökmdar silahdaşı tərəfindən yaralanıb öldürüldü. Beləcə islahat layihəsi yarımçıq qaldı.
Əhməd bəyin atası Uğurlu Məhəmməd Osmanlıya sığınmış, anası Gövhər Sultan isə Fateh Sultan Mehmedin qızı idi. Özü də II Bəyazidin qızı Aynişah Sultanla evlənərək Osmanlı sarayı ilə qohumluq bağlarını gücləndirmişdi. Bu münasibət ona taxt iddiasında diplomatik və hərbi dəstək qazandırdı.
Başlıca addımı kəndli vergilərinin şəriət normalarına uyğunlaşdırılması, əlavə mükəlləfiyyətlərin ləğvi oldu. O, Osmanlı dəftərxana sisteminə bənzər mərkəzi vergi qeydiyyatı qurmağa və ordu strukturunu yenidən təşkil etməyə cəhd göstərdi. Əmir soyurqalarının azaldılması və bürokratiyanın savadlı alimlərə tapşırılması da proqramda yer alırdı.
Əhməd bəyin həlakətindən dərhal sonra Ağqoyunlu konfederasiyası parçalandı: Əlvənd mirzə Azərbaycanda, Məhəmməd mirzə Yəzd və Farsda, Qasım mirzə Diyarbəkir-Mardində hakimiyyət iddiası qaldırdı. Mərkəzsizləşmə Səfəvi qüvvələrinin yüksəlişini asanlaşdırdı və ərazidə yeni siyasi xəritə formalaşdı.
Təbriz zərbxanasında zərb olunan dirhəmlərin ön üzündə “Əbül Nasir” titulundan istifadə olunub, arxa üzündə “əz-zəfər lillah” devizi yer alıb. Sikkələr Osmanlı dirhəm standartına yaxın gümüş ərintisi ilə basılıb, bu da iki dövlət arasında pul-iqtisadi əlaqənin göstəricisidir.
Aynişah Sultandan Zeynalabidin bəy adlı oğlu və iki qızı doğuldu. Qızlardan Nəslihan Osmanlı sancaqbəyi Sunullah bəylə, Xanzadə isə Malqoçoğlu Yəhya Paşanın oğlu Bali bəylə evləndirildi. Oğlu körpə yaşında qaldığı üçün siyasi varislik iddiası reallaşmadı.
Həsən bəy Rumlunun “Əhsənüt-təvarix” əsərinə görə, Əhməd bəyin əlləri və ayaqları nisbətən qısa idi, buna görə “Gödək” ləqəbi ilə tanınıb. Bu fiziki xüsusiyyət onu dövrün təfərrüatlarını qeyd edən tarixçilərin diqqətinə çəkib, lakin idarəetmə qabiliyyətinə mane olmamışdı.
O, Ağqoyunlu dövlətinin süquta yaxın mərhələsində islahat təşəbbüsü göstərən son hökmdar kimi qiymətləndirilir. Qısa dövrü dövlətçilik konsepsiyaları, Osmanlı-Ağqoyunlu sintezini anlamaq üçün model nümunədir. Onun faciəli aqibəti tayfa feodalizminin mərkəzi hakimiyyətə müqavimətini göstərir və Səfəvi dövrünün siyasi boşluğunu izah edir.
