Müasir dövrdə beynəlxalq ticarətin, idxal və ixrac əməliyyatlarının sürətlə artması gömrük sistemlərinin daha da təkmilləşdirilməsini və rəqəmsallaşdırılmasını tələb edir. Bu sahədə şəffaflıq, operativlik və vergi intizamının təmin olunması üçün müxtəlif texniki və hüquqi mexanizmlər tətbiq olunur. Azərbaycanda son illər gömrük idarəçiliyinin avtomatlaşdırılması, elektron sənəd dövriyyəsi və rəqəmsal identifikasiya vasitələrinin tətbiqi bu prosesin əsas tərkib hissəsinə çevrilib. Həmin yeniliklərdən biri də Gömrük Ödənişlərinin Ödəyicisinin Eyniləşdirmə Nömrəsi (GÖÖEN) anlayışıdır.
GÖÖEN hər bir hüquqi və fiziki şəxsin gömrük əməliyyatlarında maliyyə və ödəniş proseslərinin şəffaf, sürətli və düzgün aparılması üçün tətbiq olunan unikal identifikasiya vasitəsidir. Yəni, ölkədə və beynəlxalq səviyyədə gömrük rüsumları, əlavə dəyər vergisi (ƏDV), aksizlər, dövlət rüsumları və digər gömrük ödənişlərini edən şəxsin (fərdin və ya təşkilatın) dəqiq tanınmasını təmin edir. Bu nömrə həm dövlət, həm bank, həm də gömrük orqanları arasında məlumat axınının sürətlənməsinə və optimallaşdırılmasına şərait yaradır.
GÖÖEN-in Hüquqi və Normativ Bazasının Qısa Xülasəsi
GÖÖEN-in tətbiqi Azərbaycan Respublikasının gömrük, vergi və bank qanunvericiliyinin müasir tələblərinə əsaslanır. Əsas hüquqi baza Azərbaycan Respublikası Gömrük Məcəlləsi, “Gömrük işi haqqında” Qanun, Dövlət Gömrük Komitəsinin qəbul etdiyi müxtəlif təlimat və metodik göstərişlərdir. Bu aktlarda GÖÖEN-in tətbiqi, identifikasiya prinsipləri, istifadəsi və qorunması açıq şəkildə təsbit edilib. Həmçinin Azərbaycan Respublikası Vergi Məcəlləsi və Maliyyə Nazirliyinin aktları da burada əhəmiyyətli rol oynayır.
Son illərdə Dövlət Gömrük Komitəsi, Mərkəzi Bank və kommersiya bankları arasında inteqrasiya olunmuş informasiya mübadiləsi mexanizmləri yaradılıb. Bütün gömrük ödənişlərinin banklar vasitəsilə yalnız GÖÖEN göstərilməklə həyata keçirilməsi, ödənişlərin kimə məxsusluğunun və məqsədinin dəqiq təsnif olunmasına imkan verir. Bu, həm də kölgə iqtisadiyyatının, vergidən yayınmanın və qanunsuz maliyyə axınlarının qarşısının alınmasında mühüm rol oynayır.
GÖÖEN Necə Formalaşır və Kimlərə Verilir?
GÖÖEN istənilən gömrük ödənişi aparan hüquqi və fiziki şəxslər üçün tətbiq olunur. Bu, həm ölkə vətəndaşları, rezidentlər, həm də qeyri-rezidentlər (əcnəbi şirkət və fərdi sahibkarlar) üçün keçərlidir. GÖÖEN-in formalaşdırılması Vergilər Nazirliyi və Dövlət Gömrük Komitəsinin inteqrasiya olunmuş informasiya bazası vasitəsilə həyata keçirilir.
- Hüquqi şəxslər üçün: GÖÖEN şirkətin vergi ödəyicisinin eyniləşdirmə nömrəsi (VÖEN) əsasında avtomatik yaradılır.
- Fiziki şəxslər üçün: GÖÖEN fiziki şəxsin şəxsi VÖEN-i və şəxsiyyət vəsiqəsi məlumatları əsasında formalaşır.
- Qeyri-rezidentlər üçün: Xarici şirkət və fərdlər üçün isə gömrükdə qeydiyyat zamanı xüsusi identifikasiya prosesi aparılır və müvafiq nömrə təyin edilir.
GÖÖEN, adətən, 10 rəqəmdən ibarət olur və elektron sənədlərdə, bank ödənişləri üçün təlimatlarda, gömrük bəyannamələrində və şəxsi kabinetlərdə göstərilir. GÖÖEN hər bir şəxsə və ya şirkətə yalnız bir dəfə verilir və dəyişdirilməsi mümkün deyil (yalnız hüquqi ünvan, ad və ya fəaliyyət növü dəyişdikdə xüsusi hallar istisna olmaqla).
GÖÖEN-in Əsas Funksiyaları və Praktiki Əhəmiyyəti
GÖÖEN-in tətbiqi gömrük və bank əməliyyatlarında bir sıra əsas funksiyaları yerinə yetirir:
- Ödənişlərin identifikasiyası və izlənməsi: Hər bir ödəniş əməliyyatı konkret ödəyici ilə əlaqələndirilir, ödənişlərin məqsədi və mənbəyi şəffaf olur.
- Maliyyə axınlarının monitorinqi: Dövlət orqanları vergi və gömrük ödənişlərinin, idxal və ixrac əməliyyatlarının həqiqi həcmini dəqiq şəkildə izləyə bilir.
- Elektron hökumət və rəqəmsallaşma: Elektron gömrük bəyannamələri, onlayn ödənişlər, arxivlər və hesabatlar sürətli və səhvsiz işlənir.
- Mübahisə və audit zamanı şəffaflıq: Hər hansı mübahisəli hal və ya audit zamanı ödəyicinin ödənişləri asanlıqla tapılır və araşdırılır.
- Korrupsiyanın və sui-istifadənin qarşısı: GÖÖEN ödənişlərin şəffaf aparılmasını, qeyri-qanuni vasitəçilərin sistemdən uzaqlaşdırılmasını təmin edir.
Bu mexanizmin tətbiqi nəticəsində gömrük orqanları, banklar və vergi orqanları arasında informasiya axını optimallaşır və iqtisadi təhlükəsizlik güclənir.
GÖÖEN-in Alınması Prosesi və Elektron Xidmətlər
GÖÖEN-in alınması Azərbaycan şəraitində olduqca sadə və sürətlidir. Adətən, artıq VÖEN-ə malik olan şəxslər və təşkilatlar üçün əlavə müraciət və sənəd yığımı tələb olunmur – sistemdə avtomatik inteqrasiya olunur. Gömrük əməliyyatı zamanı ödəniş edərkən, bank və ya elektron hökumət portalı istifadəçidən GÖÖEN-i daxil etməyi tələb edir.
- Fiziki şəxslər Dövlət Vergi Xidmətinin və ya gömrük orqanının “Şəxsi kabinet” portalından öz GÖÖEN nömrəsini əldə edə bilərlər.
- Hüquqi şəxslər üçün bu məlumat hüquqi şəxsin şəxsi kabinetində, bank rekvizitlərində və gömrük bəyannamələrində əks olunur.
- Qeyri-rezidentlər gömrük postlarında qeydiyyat zamanı nömrəni alırlar.
Bütün növlər üzrə GÖÖEN onlayn qaydada yoxlanıla, sertifikatlaşdırıla və yeni əməliyyatlara dərhal tətbiq oluna bilər. Elektron sistemdə GÖÖEN vasitəsilə ödənişlərin tarixi, məbləği, təyinatı və statusu izlənir.
Gömrük və Bank Əməliyyatlarında GÖÖEN-in Rolu
GÖÖEN müasir gömrük və bank əməliyyatlarında əsas identifikasiya vasitəsidir. GÖÖEN olmadan gömrük ödənişlərinin qəbulu, rəsmi qeydiyyatı və icrası mümkünsüz sayılır. Banklar ödəniş təlimatlarını yalnız bu nömrə qeyd olunduqda qəbul edir və əməliyyatı Dövlət Gömrük Komitəsinin elektron bazasına ötürür.
Eyni zamanda, GÖÖEN müxtəlif ödənişlərin – gömrük rüsumu, ƏDV, aksiz, dövlət rüsumu və s. – məqsədli və düzgün ünvanlanmasını təmin edir. Bu, həm də qeyri-qanuni ödənişlərin, yanlış və ya saxta sənədlərin qarşısını almağa kömək edir. Bütün idxal və ixrac əməliyyatları, bəyannamələrin təsdiqi və gömrük tranzit prosedurları GÖÖEN olmadan rəsmiləşdirilə bilməz.
GÖÖEN-in Beynəlxalq Təcrübədə Analogları
GÖÖEN Azərbaycan modelinin bir çox üstünlükləri beynəlxalq təcrübədə də təsdiqlənib. Bir çox ölkədə gömrük ödəyicilərinin eyniləşdirmə nömrəsi (TIN, Tax Identification Number və ya Customs Payer Code) kimi fərqli adlarla tətbiq olunur. Avropa İttifaqında EORI nömrəsi, Rusiyada INN, ABŞ-da EIN kimi mexanizmlər işləyir.
Azərbaycan modeli GÖÖEN vasitəsilə ödənişlərin yalnız bir identifikatorla aparılması, dövlət və bank sistemlərinin tam inteqrasiyası, eyni zamanda elektron hesabatlılığın gücləndirilməsi baxımından qabaqcıl təcrübə hesab olunur. Beynəlxalq logistika, broker şirkətləri və xarici investorlar üçün bu sadə və şəffaf mexanizm böyük üstünlük yaradır.
GÖÖEN və Elektron Gömrük Bəyannamələri
Rəqəmsal gömrük bəyannamələrinin doldurulması və təsdiqlənməsi prosesində GÖÖEN-in rolu mühümdür. Gömrük bəyannaməsində ödəyicinin eyniləşdirmə nömrəsi düzgün və dəqiq qeyd olunmadıqda, sistem bəyannaməni qəbul etmir. Eyni zamanda, ödənişin mənşəyi və məqsədi elektron arxivlərdə avtomatik qeyd olunur, gömrük, vergi və bank orqanları arasında sürətli informasiya mübadiləsi baş verir.
Bu yanaşma həm idxalçı və ixracatçılar, həm də logistika və broker şirkətləri üçün əməliyyatların sürətini artırır, əlavə kağız sənədləşməsinə ehtiyacı aradan qaldırır və insan amilindən qaynaqlanan səhvlərin qarşısını alır.
GÖÖEN və Anti-korrupsiya, Şəffaflıq Prinsipləri
Korrupsiyaya qarşı mübarizədə və gömrük sahəsində şəffaflığın təmin olunmasında GÖÖEN-in tətbiqi əvəzolunmazdır. GÖÖEN vasitəsilə bütün ödənişlər şəffaf, izlenilə bilən, sistemli və qanuni olur. Bu isə həm gömrük əməkdaşlarının, həm də biznes subyektlərinin qanuna sadiq qalmasına zəmin yaradır.
Müxtəlif yoxlamalar və dövlət auditi zamanı GÖÖEN bütün əməliyyatların açıq-aşkar izlənməsi, vergi və gömrük intizamının qorunması üçün əsas meyardır. Hər bir əməliyyat üçün unikal nömrə olması üçüncü şəxslərin, vasitəçilərin və sui-istifadə hallarının qarşısını alır.
GÖÖEN ilə bağlı Müasir Çağırışlar və Gələcək Perspektivlər
Dünyada texnoloji tərəqqi və rəqəmsal iqtisadiyyatın inkişafı fonunda GÖÖEN-in funksionallığı və əhatə dairəsi də daim genişlənir. Gələcəkdə smart-kontraktlar, blockchain texnologiyaları, avtomatlaşdırılmış gömrük idarəçiliyi kimi yeni trendlərlə GÖÖEN-in inteqrasiyası gözlənilir. Bu isə əməliyyatların daha da şəffaf, təhlükəsiz və sürətli olmasına səbəb olacaq.
Dövlətin strateji hədəfləri – “Ağıllı gömrük” konsepsiyası, biznes və dövlət arasında yeni elektron platformalar, regional və beynəlxalq informasiya mübadiləsinin inkişafı GÖÖEN-in imkanlarını artıracaq və Azərbaycanın gömrük sistemini Avropa və dünya standartlarına tam uyğunlaşdıracaq.
GÖÖEN – Gömrük ödənişlərinin ödəyicisinin eyniləşdirmə nömrəsi müasir Azərbaycanın gömrük, vergi və bank sisteminin ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Onun tətbiqi ölkədə biznes mühitinin şəffaf, rəqabətli və qanuni inkişafına mühüm stimul verir. Dövlət, biznes və vətəndaşlar üçün GÖÖEN – rahatlıq, operativlik və etibarlılıq deməkdir. Əminliklə demək olar ki, bu mexanizm ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyi, korrupsiyaya qarşı mübarizə və beynəlxalq biznes inteqrasiyası üçün müasir dövrün ən vacib alətlərindəndir.
Ən Çox Verilən Suallar
GÖÖEN – Gömrük ödənişlərinin ödəyicisinin eyniləşdirmə nömrəsi, gömrük və vergi ödənişlərində şəxs və təşkilatların unikal identifikasiyası üçün istifadə olunan nömrədir.
GÖÖEN həm hüquqi, həm fiziki şəxslərə, həm də qeyri-rezidentlərə avtomatik və ya qeydiyyat zamanı verilir. VÖEN əsasında sistemdə avtomatik formalaşır.
Əsas funksiyası ödənişləri, əməliyyatları və gömrük proseslərini şəffaf, izlenilə bilən və qanuni şəkildə idarə etməkdir.
Xeyr. Gömrük və bank əməliyyatlarında GÖÖEN tələb olunur, əks halda ödənişlər qəbul edilmir və proses qeydə alınmır.
Fiziki və hüquqi şəxslər şəxsi kabinet və ya gömrük orqanlarının elektron xidmətləri vasitəsilə öz GÖÖEN nömrəsini yoxlaya və əldə edə bilərlər.
Bəli. Avropa İttifaqında EORI, Rusiyada INN, ABŞ-da EIN kimi analoji identifikatorlar mövcuddur.
Əməliyyatlarda şəffaflıq, maliyyə axınlarının monitorinqi, audit və mübahisələrin asan həlli, vergidən yayınmanın qarşısının alınması və korrupsiya risklərinin azalması.
Adətən bir dəfə təyin olunur və dəyişdirilmir. Yalnız hüquqi ünvan və ya ad dəyişikliyi zamanı xüsusi qaydada dəyişə bilər.
Gələcəkdə blockchain, smart-kontraktlar və avtomatlaşdırılmış idarəetmə kimi texnologiyalarla inteqrasiya gözlənilir.
Dövlət Gömrük Komitəsi, Dövlət Vergi Xidməti və bankların rəsmi saytlarından, eləcə də elektron hökumət portalından ətraflı məlumat əldə etmək mümkündür.
