Dillər arasında əlaqə və qarşılıqlı təsir bütün tarixi dövrlərdə insan fəaliyyətinin ayrılmaz hissəsi olmuşdur. Müxtəlif dillərdən alınan sözlər, anlayışlar və məfhumlar cəmiyyətlərin inkişafında, mədəniyyətlərin formalaşmasında əvəzsiz rol oynamışdır. Bu baxımdan “çeviri” sözü də təkcə texniki deyil, həm də mədəni, dilçilik və semiotik baxımdan zəngin mənalar daşıyır. Azərbaycanda da bu söz geniş şəkildə işlənir, lakin onun mənası və istifadəsi bəzən qarışıq və ya natamam anlaşılır. Çeviri dedikdə təkcə bir dildən digərinə mətn çevrilməsi deyil, həm də düşüncənin, kontekstin, semantikanın və bədii fikrin ötürülməsi prosesi nəzərdə tutulur.
Çeviri anlayışı dilin tərcümə funksiyasından çox-çox genişdir. Yalnız lüğəvi və qrammatik uyğunluqla kifayətlənmir. Burada mətnin məqsədi, üslubu, konteksti və ünvanlandığı auditoriya da nəzərə alınmalıdır. Müasir dilçilik, tərcüməşünaslıq, semantika və kommunikasiya nəzəriyyələri çeviri prosesini çoxşaxəli və kompleks bir fəaliyyət kimi izah edir.
Azərbaycanda “tərcümə” sözü daha çox işlədilir. Lakin “çeviri” sözü də eyni anlayış üçün istifadə olunur və xüsusilə Türkiyə türkcəsinin təsiri ilə gündəlik leksikona daxil olmuşdur. Ancaq bu iki söz tamamilə sinonim deyil və işlənmə sahələrində fərqliliklər mövcuddur.
Çeviri sözünün etimologiyası və mənşəyi
“Çeviri” sözü türkcə “çevirmek” feilindən yaranmışdır. “Çevirmək” felinin kökü “çev-” olmaqla, dönmək, döndərmək, yönünü dəyişmək mənasını verir. Bu felin törəməsi olan “çeviri” isə əşyanın və ya anlayışın bir formadan başqa formaya keçməsini bildirən isimdir. Türk dilində “çeviri” həm də bədii və elmi mətnlərin bir dildən digərinə ötürülməsi mənasında işlədilir.
Azərbaycan dilində isə “tərcümə” sözü ərəb mənşəlidir və “təracim” kökündən gəlir. Bu söz qədim zamanlardan dillərarası mətn çevrilməsi mənasında işlədilmişdir. Beləliklə, “tərcümə” daha çox ərəb-fars dil ənənəsinin təsiri altında formalaşmış, “çeviri” isə türk dilləri sisteminə xas olan, xüsusilə Anadolu türkcəsində daha çox işlədilən bir formadır.
Azərbaycan dilində “çeviri” və “tərcümə” fərqləri
Azərbaycan dilində “tərcümə” daha geniş yayılmış və rəsmi sənədlərdə, elmi ədəbiyyatda əsasən istifadə olunan sözdür. “Çeviri” isə daha çox ədəbi və bədii mətnlərə, qeyri-rəsmi üsluba uyğun gəlir. Məsələn:
- Kitabın tərcüməsi (rəsmi dil)
- Şeirin çevrilməsi (ədəbi dil)
Eyni zamanda “çeviri” sözü çağdaş dövrdə gənclər arasında Türkiyə serialları, romanları və sənədləri ilə əlaqədar olaraq daha çox yayılmağa başlamışdır.
Çeviri növləri və tətbiq sahələri
Çeviri tək bir istiqamətli proses deyil. O, müxtəlif formalarda və funksiyalarda həyata keçirilir:
- Yazılı çeviri – mətnin bir dildən digərinə yazılı şəkildə ötürülməsi.
- Şifahi çeviri – danışıq şəklində aparılan tərcümələr (sinxron və ardıcıl).
- Bədii çeviri – poeziya, proza, teatr əsərlərinin çevrilməsi.
- Texniki çeviri – sənaye, tibb, hüquq, informasiya texnologiyaları sahəsində istifadə olunan çevirilər.
- Audiovizual çeviri – film, serial və videolar üçün subtitr, dublyaj və səsli tərcümələr.
Bütün bu sahələrdə çevirinin məqsədi yalnız sözü çevirmək deyil, eyni zamanda mənanı, emosiyanı və məqsədi qoruyaraq təqdim etməkdir.
Çeviri prosesində qarşılaşılan əsas çətinliklər
Çeviri prosesi yalnız lüğət biliklərinə əsaslanmır. Bu işdə kontekst, mədəniyyətlərarası fərqlər, terminoloji dəqiqlik və stilistika mühüm yer tutur. Məsələn:
- Mədəni fərqlər – bir dildə normal sayılan ifadə başqa dildə təhqir və ya anlaşılmazlıq yarada bilər.
- İfadə tərzi – bəzi sözlər və deyimlər birbaşa tərcüməyə gəlməz.
- Üslub uyğunluğu – rəsmi, elmi, bədii və ya gündəlik dildə uyğun stilin qorunması vacibdir.
- Semantik çalarlar – bir sözün birdən çox mənası ola bilər və düzgün seçim etmək mətnin tam anlamı üçün vacibdir.
Azərbaycanda çeviri sahəsinin inkişafı və vəziyyəti
Azərbaycanda çeviri sahəsi son illər ərzində xeyli inkişaf etmişdir. Xüsusilə dövlət orqanlarında, mətbuat orqanlarında və nəşriyyatlarda peşəkar tərcüməçilərə ehtiyac artmışdır. Universitetlərdə Tərcümə fakültələrinin açılması, beynəlxalq əlaqələrin genişlənməsi və xarici dil təhsilinin yayılması bu sahənin inkişafını sürətləndirmişdir.
Bununla yanaşı, texnoloji tərəqqi də çeviri sahəsində öz təsirini göstərmişdir. Məsələn, süni intellekt və avtomatlaşdırılmış tərcümə proqramları (Google Translate, DeepL və s.) bir çox sahədə ilkin mərhələdə çevirmə funksiyası yerinə yetirsə də, hələlik insan faktorunun yerini tam tuta bilmir.
“Çeviri” sözünün semantik çərçivəsi və geniş anlamı
“Çeviri” yalnız dil sahəsinə aid deyil. Daha geniş mənada o, “bir formadan başqa formaya keçmək”, “məzmunun dəyişdirilmədən ötürülməsi”, “fikirin uyğunlaşdırılması” anlamlarına da malikdir. Bu anlayış bədii yaradıcılıqda, elmi məqalələrdə, hətta gündəlik danışıqda da işlədilə bilər.
Məsələn, bir fikir və ya ideyanın başqa mədəniyyətə uyğunlaşdırılması da “mədəni çeviri” adlanır. Texnologiyada “kod çeviriciləri”, biologiyada “genetik çeviri”, musiqidə “harmonik çeviri” kimi anlayışlar da bu terminologiyanın genişliyini göstərir.
Müasir dövrdə çevirinin rolu və əhəmiyyəti
Qloballaşma dövründə dillərarası ünsiyyətin artması çeviri işini daha da vacib etmişdir. Xarici ədəbiyyatların, elmi araşdırmaların, beynəlxalq sənədlərin, müqavilələrin və tədris materiallarının çevirisi olmadan bu proseslər başa çatmaz. Eyni zamanda informasiya texnologiyaları, turizm, təhsil və diplomatiya sahəsində çeviri əvəzolunmaz rol oynayır.
Bugünkü dövrdə “çeviri” sadəcə dil dəyişmək deyil, bir dünyanı digər dünyaya anladan vasitəyə çevrilmişdir. Hər bir peşəkar çevirici – istər insan, istər texnologiya – həm də mədəniyyətlər arasında körpü rolunu oynayır.
Çeviri və tərcümə arasındakı semantik fərqlər
Bəzən bu iki termin bir-birinin sinonimi kimi istifadə edilsə də, məna çalarları fərqli ola bilər. “Tərcümə” daha çox klassik və rəsmi dillərdə istifadə olunur, yazılı və şifahi tərcümə anlamına malikdir. “Çeviri” isə daha çox yaradıcı və ədəbi sahələrdə istifadə edilir, məna və forma uyğunluğunu da özündə ehtiva edir.
Məsələn:
- “Hüquqi sənədlərin tərcüməsi” ifadəsi daha doğru səslənir.
- “Romanın çevrilməsi” ifadəsi bədii uyğunluğu ifadə edir.
Çeviri sahəsində terminoloji yanaşmalar
Azərbaycan dilində çeviri ilə bağlı formalaşmış bir sıra terminlər vardır:
| Termin | İzah |
|---|---|
| Mənbə dil | Əsərin orijinal olduğu dil |
| Hədəf dil | Tərcümə edilən dil |
| Sinonim çeviri | Məna baxımından eyni, lakin fərqli ifadə ilə tərcümə |
| Literal çeviri | Sözbəsöz tərcümə |
| Adaptasiya | Mədəni və kontekstual uyğunlaşdırma yolu ilə çeviri |
| Redaktə | Tərcümədən sonra mətnin düzəlişi və uyğunlaşdırılması |
| Dublyaj | Səsli formada film və ya video məzmunun çevirisi |
| Subtitr | Ekranda yazılı formada təqdim olunan çeviri mətnlər |
Dilin çevikliyi, onun özünüifadə imkanları və mədəni kodların ötürülməsi prosesi çeviri anlayışının mahiyyətində mərkəzi yer tutur. Azərbaycan dilində “çeviri” sözü həm mənşə baxımından, həm də semantik çərçivədə zəngin və çoxşaxəli bir anlayışdır. Bu söz təkcə lüğəvi qarşılığı əhatə etmir, həm də bir mədəniyyətin, düşüncə sisteminin və semantik kontekstin başqa bir formaya ötürülməsi prosesini ifadə edir. “Tərcümə” ilə müqayisədə “çeviri” sözü daha poetik və yaradıcı çalarlar daşıyır. Əgər Azərbaycan dilində bu iki söz arasında doğru fərqləndirmə aparılsa, hər iki anlayış öz kontekstində daha yerində və dəqiq istifadə edilər. Bugünkü dünyada çeviri sadəcə dillərarası əlaqə vasitəsi deyil, həm də mədəniyyətlərarası dialoqun əsasını təşkil edən intellektual körpüdür.
Ən Çox Verilən Suallar
Ən çox verilən suallar
1. Çeviri nə deməkdir?
Çeviri bir dildə yazılmış mətnin və ya fikrin başqa bir dilə mənaca uyğun şəkildə ötürülməsi prosesidir. Bu prosesdə yalnız sözlərin deyil, bütövlükdə fikrin, üslubun və kontekstin qorunması vacibdir.
2. Çeviri ilə tərcümə arasında fərq nədir?
Tərcümə əsasən rəsmi və texniki mətnlər üçün istifadə olunur. Çeviri isə daha çox bədii və kontekstual uyğunluq tələb edən, yaradıcı yanaşmanı əhatə edən prosesdir.
3. Çeviri yalnız yazılı şəkildə aparılır?
Xeyr. Çeviri həm yazılı, həm də şifahi formada həyata keçirilir. Şifahi çeviri sinxron və ardıcıl ola bilər, yazılı çeviri isə mətn üzərində işlənir.
4. “Çeviri” sözü Azərbaycan dilində rəsmi qəbul olunurmu?
Bəli, “çeviri” sözü Azərbaycan dilində istifadə olunur. Lakin rəsmi mətnlərdə və hüquqi sənədlərdə “tərcümə” sözü daha çox üstünlük təşkil edir.
5. Bədii çeviri nədir?
Bədii çeviri şeir, hekayə, roman və digər ədəbi əsərlərin başqa dilə çevrilməsi prosesidir. Burada üslub, emosional təsir və bədii dəyər qorunmalıdır.
6. Çeviri zamanı hansı çətinliklər yaranır?
Ən çox qarşılaşılan çətinliklərə mədəniyyət fərqləri, çoxmənalı sözlər, kontekst uyğunsuzluğu və termin seçimi daxildir. Bu səbəbdən peşəkar yanaşma vacibdir.
7. Avtomatik çeviri proqramlarına güvənmək olarmı?
Avtomatik proqramlar sadə mətnlər üçün uyğundur. Lakin dəqiq, kontekstual və emosional çeviri üçün hələlik insan tərcüməçilər daha etibarlıdır.
8. Peşəkar tərcüməçi olmaq üçün nə lazımdır?
Ən vacib şərtlər güclü dil bilikləri, qrammatika və üslub anlayışı, terminoloji baza, təcrübə və mədəniyyətlərarası biliklərdir.
9. Sinxron və ardıcıl çeviri arasında nə fərq var?
Sinxron çeviri danışanla eyni anda aparılır, ardıcıl çeviri isə nitq bitdikdən sonra həyata keçirilir. Hər ikisinin tətbiq sahəsi və çətinlik səviyyəsi fərqlidir.
10. Azərbaycanda çeviri sahəsi hansı səviyyədədir?
Azərbaycanda çeviri sahəsi son illərdə inkişaf edir. Universitetlərdə tərcümə ixtisasları açılıb, beynəlxalq əlaqələrin artması isə bu sahəyə marağı daha da artırır.
