Göstərici : Mənası,Mahiyyəti

Göstərici sözü Azərbaycan dilində çoxşaxəli məna daşıyan, elmi, texniki, gündəlik və rəsmi ünsiyyətdə geniş istifadə olunan leksik vahidlərdəndir. Söz əsasən “nəyisə göstərən, bildirən, müəyyən edən obyekt, anlayış və ya göstərici əlamət” kimi izah olunur. Lüğəvi baxımdan “göstər” kökündən və “-ici” agent (icraçı) şəkilçisindən yaranmışdır. Burada “göstərmək” feili “əlaməti aşkara çıxarmaq, aydınlaşdırmaq” mənası verir, “-ici” isə fəaliyyət icraçısıdır. Beləliklə, göstərici “nəyisə göstərən, açıqlayan, qiymətləndirən obyekt və ya anlayış” deməkdir.

Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində göstərici “hər hansı bir proses, obyekt, hadisə, vəziyyət və s. haqqında məlumat verən fakt, əlamət və ya ölçü vahidi” kimi təqdim edilir. Elmi və texniki ədəbiyyatda göstərici tez-tez “parametr”, “kriteriya”, “əlamət”, “ölçü göstəricisi”, “analitik nəticə” sinonimləri ilə işlədilir.

Göstərici sözünün etimologiyası və terminoloji əsasları

“Göstərici” sözü “göstərmək” feilindən və “-ici” agent şəkilçisindən yaranıb. “Göstər” kökü türkcədir və “bir şeyi təqdim etmək, aşkar etmək, nümayiş etdirmək” mənasında işlənir. “-ici” isə, dilimizdə fellərə artırılaraq, “hərəkəti yerinə yetirən” və ya “funksiyanı icra edən” anlamı verir. Ədəbiyyat və lüğət mənbələrində “göstərici” çox vaxt “indikator”, “parameter”, “ölçü vahidi” və “əlamət” terminləri ilə paralel şəkildə təqdim olunur.

Bu sözün analoqları bir çox dünya dillərində də mövcuddur: rusca “показатель”, ingiliscə “indicator”, fransızca “indicateur” və s. Bu, göstərici sözünün beynəlxalq elm, texnika və rəsmi ünsiyyətdə universallığını göstərir.

Elmi və statistik göstəricilərin əsas mahiyyəti

Elm və statistikada “göstərici” başlıca olaraq “hər hansı bir prosesin, obyektin və ya hadisənin miqdar və keyfiyyət baxımından qiymətləndirilməsi üçün istifadə olunan rəqəmsal və ya nisbi ölçü vahidi” deməkdir. Məsələn, iqtisadiyyatda “ÜDM göstəricisi”, “inflyasiya göstəricisi”, “əhalinin gəlir göstəricisi”, “iqtisadi inkişaf göstəricisi” kimi terminlər geniş yayılıb.

Statistik göstərici müəyyən bir proses və ya obyektin miqdar və keyfiyyət parametrlərini təsvir edir. Bu göstəricilər vasitəsilə elmi tədqiqatlar aparılır, iqtisadi və sosial proseslər analiz olunur, inkişaf və ya tənəzzül meyilləri müəyyən edilir.

Texniki və texnoloji sahələrdə göstərici anlayışı

Texniki və texnoloji sahələrdə göstərici ən çox istifadə olunan anlayışlardan biridir. Bu sahədə göstərici konkret parametrlər, ölçülər, texniki standartlar və cihazların işinin qiymətləndirilməsi üçün istifadə olunan obyektiv məlumatlar formasında olur. Məsələn, avtomobil texnologiyasında “yanacaq sərfi göstəricisi”, “sürət göstəricisi”, “mühərrik gücü göstəricisi” terminləri işlədilir.

Eyni zamanda, texniki qurğularda göstərici xüsusi cihaz və alətlər – “göstərici paneli”, “ölçü cihazı”, “skala”, “diaqnostik göstərici” şəklində real əşya kimi də mövcuddur. Bu cihazlar insanın texniki prosesə nəzarətini və düzgün idarəetməsini təmin edir.

Sosial və iqtisadi göstəricilər: cəmiyyət üçün əhəmiyyəti

Sosial və iqtisadi proseslərdə göstərici birbaşa olaraq dövlət idarəçiliyi, sosial siyasət, iqtisadi strategiya və ictimai planlaşdırma üçün əsas alət sayılır. Burada “sosial göstəricilər” dedikdə, əhalinin rifah səviyyəsi, işsizlik, doğum və ölüm, təhsil və səhiyyə, sosial bərabərlik, yoxsulluq və digər parametrlər başa düşülür. İqtisadi göstəricilər isə ÜDM, inflyasiya, əmək haqqı, investisiya həcmi, idxal-ixrac balansı, sənaye və kənd təsərrüfatının inkişaf səviyyəsi kimi ölçülərdir.

Bu göstəricilər cəmiyyətin inkişaf səviyyəsinin və problemlərinin obyektiv qiymətləndirilməsi üçün əsas meyardır. Onlar dövlət proqramlarının hazırlanması, iqtisadi və sosial islahatların istiqamətinin müəyyən edilməsi üçün təhlil materialı rolunu oynayır.

Təhsil və pedaqoji prosesdə göstəricilərin rolu

Təhsil sistemində göstərici şagird və tələbələrin bilik və bacarıqlarının, tədris proqramının, məktəb və universitetlərin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi üçün əsas obyektiv meyardır. Burada göstəricilər şagirdin orta balı, imtahan nəticələri, tədris proqramının icra faizi, müəllimlərin iş göstəriciləri, məktəblərin reytinqi və s. şəklində olur.

Pedaqoji prosesdə göstərici vasitəsilə təhsil keyfiyyəti, təlim-tərbiyə nəticələri, fərdi və kollektiv inkişaf meylləri analiz edilir. Bu göstəricilər həm dövlət, həm də ictimai nəzarət üçün əsas qiymətləndirmə vasitəsidir.

Tibb və səhiyyədə göstərici terminlərinin tətbiqi

Tibb sahəsində göstərici pasiyentin sağlamlıq vəziyyətinin, xəstəliyin diaqnostik və müalicə nəticələrinin, tibbi xidmətin keyfiyyətinin obyektiv qiymətləndirilməsi üçün istifadə olunan məlumat və ya ölçü vahididir. Məsələn, “qanda şəkər göstəricisi”, “arterial təzyiq göstəricisi”, “immunitet göstəriciləri”, “xəstəxana infeksiyalarının göstəricisi” və s.

Səhiyyədə göstərici həm fərdi səviyyədə (bir şəxsin sağlamlığı), həm də ictimai səviyyədə (əhalinin sağlamlığı, ölüm və xəstəlik statistikası) əsas idarəetmə və nəzarət vasitəsidir. Dünya Səhiyyə Təşkilatının bütün proqramlarında göstəricilər prioritet rol oynayır.

Riyaziyyat və məntiqdə göstərici anlayışı

Riyaziyyatda göstərici daha çox funksiya, dəyişən, parametr və ya nəticə kimi istifadə olunur. Cəbrdə göstərici (exponent), analizdə göstərici funksiyası (exponential function), statistikada göstərici dəyişənləri (indicator variable) kimi anlayışlar mövcuddur.

Məntiqdə göstərici həqiqət dəyərini (true/false), müəyyən proses və ya faktın olub-olmadığını bildirən xüsusi işarə və ya dəyişən rolunda çıxış edir. Statistik analizlərdə göstəricilər fərqli nəticələrin müqayisəsi üçün əsasdır.

Göstərici cihazları və real obyektlər

Texniki və gündəlik həyatda göstərici xüsusi cihaz və avadanlıq, panel və ya ekran formasında rast gəlinir. Bunlara avtomobilin sürət göstəricisi, elektrik sayğaclarının göstəricisi, istilik və soyuq ölçü cihazları, tibbi monitorların göstəriciləri, qaz və su sərfi göstəriciləri, “indicator lamp” və “display” daxildir.

Bu tip göstəricilər insanın cihaz və proseslər üzərində nəzarətini asanlaşdırır, təhlükəsizlik və səmərəliliyi təmin edir.

Dilçilik və məcazi anlamda göstərici

Dilçilikdə göstərici həm lüğəvi əlamət, həm də frazeoloji mənada işlənə bilər. Burada “dil göstəricisi”, “üslub göstəricisi”, “fonetik göstərici”, “qrammatik göstərici” və s. dilin quruluşunu və dəyişməsini göstərən obyektiv əlamət, meyar kimi çıxış edir.

Məcazi anlamda göstərici insanın, hadisənin və ya cəmiyyətin səviyyəsini, keyfiyyətini, inkişaf dərəcəsini bildirən işarə və ya faktdır. Məsələn, “Bu nailiyyət onun bacarığının göstəricisidir” kimi ifadələr dilimizdə çox işlənir.

Göstəricinin sosial-psixoloji və məişət səviyyəsində işlənməsi

Göstərici gündəlik məişət ünsiyyətində də “nəyisə təsdiqləyən, sübut edən, göstərici olan fakt” anlamı ilə işlənir. İnsanın davranışı, geyimi, nitqi, münasibəti bir çox hallarda onun daxili aləminin, bilik və tərbiyəsinin göstəricisi sayılır. Cəmiyyətin rifahı, ailə münasibətləri, təmizlik və nizam-intizam da məişətdə göstərici rolunu oynayan obyektiv amillərdir.

Sosial-psixoloji analizlərdə göstəricilər insan və qrup davranışının, münasibətlərin və ictimai vəziyyətin dəyərləndirilməsi üçün istifadə olunur.

Göstərici sözünün sinonim və antonimləri, çoxmənalılığı

Göstərici sözünün sinonimləri arasında “indikator”, “parametr”, “ölçü”, “kriteriya”, “əlamət”, “faktor”, “siqnal”, “göstərici cihaz”, “nəticə” və s. yer alır. Antonimləri isə “gizli”, “naməlum”, “müəyyən olmayan”, “təsadüfi”, “qeyri-aydın” və s. kimi sözlərdir.

Çoxmənalılığı, sözün həm real obyekt, həm də abstrakt anlayış, həm riyazi-elmi, həm də gündəlik məna daşıya bilməsi ilə bağlıdır.

Göstərici – Azərbaycan dilinin ən funksional, çoxşaxəli, elmi və praktik mənalı sözlərindəndir. O, həm riyaziyyat və texnikada, həm iqtisadiyyat və sosial elmlərdə, həm də gündəlik həyat və məişətdə vacib rol oynayır. Göstəricilər olmadan prosesləri idarə etmək, nəticələri qiymətləndirmək və inkişafı planlaşdırmaq mümkün deyil. Hər bir sahədə göstərici dəqiq nəticə, obyektiv qiymətləndirmə və effektiv qərar üçün əsas vasitədir. Müasir cəmiyyətin və elmin inkişafında göstəricilərin rolu daim artmaqdadır.

Ən Çox Verilən Suallar