Göstəriş : Mənası, İstifadə Olunması

Göstəriş sözü Azərbaycan dilində çoxəsrlik tarixə malik, müxtəlif məna çalarlarına və praktik istifadəyə sahib olan leksik vahidlərdəndir. Əsas etibarilə “göstərmək” feilindən törəmişdir və “bir işi necə, hansı qayda ilə, nə zaman və ya nə məqsədlə yerinə yetirmək barədə verilən yazılı və ya şifahi tapşırıq, təlimat, rəy, qərar və ya əmr” kimi izah olunur. Bu söz həm gündəlik ünsiyyətdə, həm hüquq, idarəetmə, təhsil, tibb, hərbi, texniki və elmi sahələrdə, həm də məişətdə çox geniş istifadə olunur.

Göstəriş anlayışı birbaşa və dolayı mənada işlənə bilər. Birbaşa mənada – konkret və müəyyən məqsədə yönəlmiş rəsmi tapşırıq və ya təlimatdır. Dolayı mənada isə hər hansı işin, prosesin, hadisənin, vəziyyətin izahı, aydınlaşdırılması və istiqamətləndirilməsi məqsədilə verilən məlumat, məsləhət və ya yol göstərişdir. Sözün leksik strukturu “göstər” kökü və “-iş” isim düzəldici şəkilçisindən ibarətdir.

Göstəriş sözünün etimologiyası və mənşəyi

Göstəriş sözü “göstərmək” feilinin “iş” şəkilçisi ilə birləşməsindən yaranıb. “Göstər” türkcə kökdür və “bir şeyi aydın etmək, təqdim etmək, tanıtmaq” mənasındadır. Bu kök qədim türk dillərində, o cümlədən oğuz, qıpçaq və uyğur ləhcələrində də mövcuddur. “İş” şəkilçisi isə Azərbaycan dilində feil köklərinə əlavə olunmaqla isim düzəldir və bu halda “hərəkət, proses və ya nəticə” anlamı verir. Beləliklə, “göstəriş” sözü “göstərmək əməli” və ya “nəticəsi” anlamını daşıyır.

Etimoloji baxımdan bu söz kök etibarilə türk dilləri ailəsinə, morfoloji quruluşuna görə isə analitik (yəni kök+şəkilçi) struktura malikdir. Ərəb, fars, rus dillərində də bu anlayış mövcuddur, lakin onların qarşılığı “əmr”, “təlqin”, “instruksiya”, “ukazaniya” kimi ifadələrlə tərcümə olunur.

Göstəriş sözünün izahlı lüğətlərdə və terminoloji mənbələrdə verilişi

Azərbaycan dilinin izahlı lüğətlərində “göstəriş” sözü “bir işin, əməliyyatın və ya hadisənin hansı formada və qaydada yerinə yetirilməsini bildirən təlimat, tapşırıq və ya əmr; göstəriş, təlimat, rəy və ya yazılı sənəd” kimi şərh edilir. Terminoloji mənbələrdə isə, xüsusilə hüquq, tibb və idarəetmə sahələrində göstəriş konkret hüquqi, tibbi və ya inzibati sənəd, qərar, təlimat və ya əmrin rəsmi forması kimi izah olunur.

Məsələn, “Məhkəmənin göstərişi”, “Tibb işçisinin göstərişi”, “Rəhbərin göstərişi”, “Qanunvericilikdə göstəriş” və s. kimi terminoloji ifadələr formalaşmışdır. Bu tip göstərişlər, adətən, rəsmi sənəd və ya şifahi tapşırıq kimi hüquqi və ya inzibati qüvvəyə malik olur.

Göstərişin hüquqi və inzibati sahədə rolu

Hüquq və inzibati sahədə göstəriş əsas idarəetmə və tənzimləmə vasitələrindəndir. Dövlət orqanları, təşkilatlar, idarələr və müəssisələrdə göstərişlər rəhbər vəzifəli şəxslərin işçilərə, tabeliyində olanlara və ya digər struktur bölmələrə verdiyi yazılı və ya şifahi tapşırıqlardır. Göstəriş hüquqi baxımdan rəsmi sənəd, sərəncam və ya əmrdən fərqli olaraq, bəzən məcburi, bəzən isə məsləhət xarakteri daşıya bilər.

Məsələn, nazirlik və komitə rəhbərlərinin verdiyi göstərişlər iş prosesinin təşkili, işçilərin fəaliyyətinin planlaşdırılması, təxirəsalınmaz tədbirlərin həyata keçirilməsi, yoxlamaların, auditin, təlimlərin təşkili kimi sahələrdə xüsusi rol oynayır. Göstərişlərin icra olunmaması isə bəzi hallarda inzibati məsuliyyətə səbəb olur.

Göstərişin tibb və elm sahəsində tətbiqi

Tibbi praktikada “göstəriş” əsasən diaqnostika, müalicə, profilaktika və digər tibbi prosedurların aparılması üçün verilən rəsmi həkim tapşırığıdır. Həkim göstərişi olmadan bir çox dərmanların, prosedurların, analiz və müayinələrin aparılması qanunla və tibbi etika ilə qadağandır. Tibbi göstəriş həm stasionar, həm ambulator müalicədə, həm də resept yazılmasında əsas sənəddir.

Elm və təhsil sahəsində göstəriş isə eksperimentlərin, laborator analizlərin, dərslərin və tədris prosesinin aparılması üçün verilən metodik və elmi tapşırıqları, qaydaları və tövsiyələri ifadə edir. Burada göstərişlər əsasən metodik təlimatlar, eksperiment protokolları və dərs planları şəklində təqdim olunur.

Göstərişin texniki və sənaye sahəsində istifadəsi

Texniki və sənaye sahəsində göstəriş texniki tapşırıq, istehsalat təlimatı, texniki göstərici, layihə və ya istehsalat prosesinin müəyyən mərhələləri üzrə verilən rəsmi sənəd və ya şifahi izahat şəklində tətbiq olunur. Məsələn, maşınqayırma, tikinti, energetika, informasiya texnologiyaları kimi sahələrdə göstərişlər avadanlığın quraşdırılması, sınaqdan keçirilməsi, təmiri və istismarına dair addım-addım təlimat və ya texniki sənəd kimi hazırlanır.

Bu göstərişlər işin keyfiyyətli, təhlükəsiz və səmərəli aparılması, əmək intizamının və texnoloji prosesin pozulmaması üçün əsas mexanizmdir.

Göstərişin məişət və gündəlik həyatdakı rolu

Göstəriş sözü gündəlik həyatımızda da geniş yayılıb. Məişət səviyyəsində “göstəriş vermək” – bir insana necə davranmaq, nə etmək, hansı addımları atmaq lazım olduğunu izah etmək, məsləhət vermək, yol göstərmək kimi anlaşılır. Valideynin uşağa, müəllimin şagirdə, ustanın şagirdə verdiyi şifahi və ya yazılı təlimatlar, məsləhətlər, qaydalar da göstəriş adlanır.

Həmçinin, ev işlərində, mətbəx və məişət texnikasının istifadəsində, təmir və quruculuq prosesində, şəxsi və ictimai münasibətlərdə də göstəriş sözü aktiv işlədilir.

Göstərişin psixologiyada və davranış nəzəriyyəsində yeri

Psixologiyada göstəriş insan davranışına və düşüncə tərzinə təsir edən əsas idarəetmə vasitələrindən biri kimi nəzərdən keçirilir. Göstəriş vasitəsilə insanlara motivasiya vermək, istiqamət göstərmək, stressi azaltmaq, qərarsızlığı aradan qaldırmaq mümkündür. Psixoloji eksperimentlərdə “göstəriş effekti” adlanan fenomen mövcuddur; burada subyektin davranışına tədqiqatçının və ya eksperimentatorun verdiyi göstərişin təsiri öyrənilir.

Ailədaxili münasibətlərdə, kollektivdə və sosial qruplarda düzgün və vaxtında verilmiş göstəriş insanların özünü rahat hiss etməsinə, birgə işin və münasibətlərin harmoniyasına xidmət edir.

Göstərişin dilçilik və üslubiyyat baxımından xüsusiyyətləri

Dilçilik baxımından göstəriş sözü həm lüğəvi, həm sintaktik, həm də üslubi nöqteyi-nəzərdən olduqca maraqlıdır. Söz bir çox frazeoloji birləşmələrdə (“göstəriş vermək”, “göstəriş gözləmək”, “göstərişə əməl etmək” və s.), həmçinin rəsmi-işgüzar, elmi, texniki və gündəlik danışıq üslubunda işlədilir.

Üslubiyyatda göstəriş ifadələri daha çox rəsmi-işgüzar, əmrlik və səlahiyyət kontekstində rast gəlinir. Sözün mənası kontekstdən asılı olaraq “əmr”, “məsləhət”, “təlimat”, “təklif”, “tövsiyə”, “tapşırıq” və digər sinonimlərlə əvəzlənə bilər.

Göstərişin Azərbaycan folkloru və ədəbiyyatında işlənməsi

Azərbaycan xalq folklorunda və klassik ədəbiyyatda göstəriş sözü, həmçinin “göstəriş vermək”, “göstəriş almaq” kimi ifadələr geniş istifadə olunub. Xalq nağıllarında, atalar sözlərində, bayatılarda böyüyün kiçiyə, ustadın şagirdə verdiyi göstəriş həyat dərsi, tərbiyə, nəsihət, yol göstərmə kimi təqdim olunur. Molla Nəsrəddin lətifələrində, klassik ədiblərimizin əsərlərində də bu söz həm məcazi, həm birbaşa mənada işlədilib.

Müasir Azərbaycan nəsr və poeziyasında da göstəriş sözü insan davranışının, cəmiyyətin tənzimlənməsi və idarəedilməsi ideyasını ifadə edən leksik vahid kimi öz yerini saxlayır.

Göstərişin sinonim və antonimləri, çoxmənalılığı

Göstəriş sözünün sinonimləri sırasında təlimat, tapşırıq, əmri, rəy, məsləhət, izahat, yolgöstərmə, təklif kimi sözlər var. Müxtəlif kontekstdə bu sözlər göstərişin məzmununa və təsir gücünə görə fərqlənə bilər. Antonimləri isə, əsasən, “laqeydlik”, “bitərəflik”, “qarışıqlıq” və s. kimi sözlərlə izah oluna bilər.

Göstəriş çoxmənalı sözlərdəndir; kontekstdən asılı olaraq fərqli sahə və anlamlarda işlənə bilər. Bu da dilimizin zənginliyinin və ifadə imkanlarının genişliyini göstərir.

Göstəriş sözü Azərbaycan dilinin köklü və funksional leksik vahidlərindən biridir. O, həm tarixi-etimoloji, həm praktiki, həm də üslubi baxımdan çoxşaxəli və çoxməqsədli sözdür. Hüquqdan tibbi sahəyə, gündəlik həyatdan elm və texnikaya qədər, göstəriş sözünün istifadəsi həyatımızın ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Düzgün və aydın göstərişlər insan fəaliyyətinin təşkilində, idarə edilməsində və inkişafında mühüm rol oynayır. Hər bir Azərbaycanlı üçün bu söz həm rəsmi, həm qeyri-rəsmi kontekstdə vacib, əhəmiyyətli və daim aktualdır.

Ən Çox Verilən Suallar